Co oznacza, że wybory parlamentarne są powszechne?

Wymienione przymiotniki opisują mechanizm wyborów zarówno do Sejmu, jak i do Senatu. W wyborach do Sejmu ustanowione zostały dodatkowe wymogi proporcjonalności i równości. Zasady, zgodnie z którymi wybory są organizowane i przeprowadzane, wyznaczają standardy demokratycznego państwa prawa, dlatego traktujemy je jako coś oczywistego.

Rzadko zastanawiamy się jednak nad tym, co one w praktyce oznaczają, tzn. jak przepisy innych aktów prawnych, przede wszystkim Kodeksu wyborczego, gwarantują realizację wspomnianych zapisów i wreszcie, w jaki sposób są one przekładane na poziom konkretnych procedur. 

Co oznacza, że wybory są powszechne?

Wybory są powszechne wtedy, gdy są dostępne dla każdego, kto ma prawo wziąć w nich udział, czy to jako kandydat, czy to jako wyborca. Powszechność zakłada jak najmniej barier, ale nie jest równoznaczna z brakiem ograniczeń, choć te muszą być uzasadnione, akceptowalne i powszechnienie znane. Tradycyjnymi ograniczeniami, co do których istnieje względny konsensus, są wiek i obywatelstwo.

Wiek

Czynne prawo wyborcze (prawo do wybierania) przysługuje wyłącznie pełnoletnim (warunek ukończenia 18 r. ż. najpóźniej w dniu głosowania), bez względu na rodzaj wyborów.

Bierne prawo wyborcze (prawo do bycia wybranym) różni się w zależności od wyborów. Kandydaci do Sejmu muszą, najpóźniej w dniu głosowania, mieć ukończony 21 r. ż. (art. 99 ust. 1 Konstytucji), a do Senatu 30 r. ż. (art. 99 ust. 2 Konstytucji).

Obywatelstwo

Możliwość wyboru posłów i senatorów (oraz Prezydenta RP) przysługuje obywatelom Rzeczpospolitej. Także kandydaci muszą posiadać polskie obywatelstwo.

Inaczej jest w przypadku wyborów samorządowych do rad gmin i do Parlamentu Europejskiego, w których do oddania głosu dopuszczeni są także pełnoletni obywatele UE (niebędący obywatelami polskimi) stale zamieszkujący na terytorium RP.

Nie są to ograniczenia o charakterze dyskryminującym w tym sensie, że osiągnięcie wieku pozwalającego na partycypację w wyborach jest potencjalnie otwarte dla wszystkich, zaś obywatelstwo automatycznie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami Polski (art. 34 ust. 1 Konstytucji). Konstytucja dopuszcza także inne możliwości uzyskania obywatelstwa, są one uregulowane w przepisach rangi ustawowej.

Wykluczenia – kto jeszcze nie może wybierać i kandydować?

Zarówno bierne, jak i czynne prawo wyborcze może, w wyjątkowych sytuacjach, zostać odebrane w drodze sądowej.

Utrata czynnego (i jednocześnie biernego) prawa wyborczego dotyczy osób (art. 10. § 2 Kodeksu wyborczego):

• pozbawionych praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu;
• pozbawionych praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu;
• ubezwłasnowolnionych prawomocnym orzeczeniem sądu.

Dodatkowo kandydować nie mają prawa osoby (brak biernego prawa wyborczego) (art. 11. § 2 Kodeksu wyborczego):

• skazane prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe;
• wobec których wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21a ust. 2a ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2017 r. poz. 2186, z późn. zm.3).

O ile kryteria wieku i obywatelstwa, określające krąg osób uprawnionych, są zero-jedynkowe – albo spełnia się postawiony warunek, albo nie, to kwestia szeroko rozumianej dostępności jest bardziej skomplikowana. Ponieważ dostępność można zapewnić na różne sposoby, kluczowe jest takie sformułowanie przepisów, aby uprawnionym do głosowania jak najbardziej ułatwić wzięcie udziału w wyborach, przy jednoczesnym zagwarantowaniu równości, tajności, bezpośredniości wyborów.

W urzeczywistnieniu idei powszechności wyborów służą m.in. takie rozwiązania, jak wyznaczenie terminu wyborów na dzień wolny od pracy (art. 4 Kodeksu wyborczego), tak aby inne obowiązki (szczególnie zawodowe) nie kolidowały z możliwością oddania głosu na kandydata.

O powszechności trudno by było mówić, gdyby przedział czasowy, w którym możemy udać się do lokalu wyborczego i zagłosować, był za krótki i wynosił np. kilka godzin. Obecnie wynosi on 14 godzin, ponieważ zgodnie z prawem głosowanie odbywa się między godziną 7 a 21 (art. 39. § 1. Kodeksu wyborczego).

Znaczenie ma także podział gmin na obwody do głosowania (art. 12. § 1. Kodeksu wyborczego). To na terenie obwodów, w specjalnie przygotowanych do tego miejscach – lokalach wyborczych – odbywa się głosowanie.

 Do wyznaczania obwodów stosuje się kryterium liczby mieszkańców przypadających na dany obwód (obecnie, po ostatniej nowelizacji Kodeksu wyborczego, dla stałego obwodu liczba ta wynosi od 200 do 4000 mieszkańców zgodnie z art 12§ 3. Kodeksu wyborczego).

Z punktu widzenia wyborcy odległość, jaką musi pokonać w celu dotarcia do lokalu wyborczego, powinna mieścić się w granicach rozsądku, a tym samym nie stanowić czynnika utrudniającego i też potencjalnie zniechęcającego do wzięcia udziału w wyborach.

Z powszechnością wiąże się także tworzenie obwodów do głosowania dla obywateli mieszkających lub przebywających poza granicami kraju oraz dla przebywających na polskich statkach morskich i w miejscach, takich jak zakłady lecznicze, domy pomocy społecznej, zakłady karne i areszty śledcze.

Powszechność zakłada, że dla osób, które z racji wieku, złego stanu zdrowia czy ograniczonej sprawności nie mogą oddać głosu osobiście w lokalu wyborczym, stworzone są pewne „furtki”, które pozwalają im na skorzystanie z alternatywnych form głosowania. W obecnych warunkach prawnych jest to głosowanie korespondencyjne lub głosowanie przez pełnomocnika.

Wybory powszechne to takie, w których można wziąć udział nawet wtedy, gdy w ich dniu przebywa się poza swoim obwodem wyborczym. Stąd możliwość zmiany miejsca głosowania w danych wyborach (art. 28. § 1. Kodeksu wyborczego) – dla osób które chcą głosować w miejscu, w którym aktualne przebywają, ale nie jest to ich miejsce stałego pobytu lub zameldowania, a także uzyskania zaświadczenia o prawie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów (art. 32. § 1. Kodeksu wyborczego), które daje prawo do głosowania w dowolnie wybranym lokalu wyborczym zarówno w kraju jak i za granicą.

Powszechności mogą sprzyjać także kampanie informacyjne, pod warunkiem że są dobrze przemyślane i rzetelnie przeprowadzone. Kodeks wyborczy także nakłada obowiązki informacyjne na różne podmioty. Dla przykładu można wymienić scedowany na wójta (burmistrza/prezydenta miasta) obowiązek publikowania w biuletynach informacji publicznej obwieszczeń zawiadamiających o: numerach i granicach obwodów do głosowania (stałych i odrębnych), siedzibach obwodowych komisji wyborczych, lokalach obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych, a także możliwości skorzystania z alternatywnych form głosowania, t.j. korespondencyjnie i przez pełnomocnika (art. 16. § 1.), czy wpisanie do zadań Państwowej Komisji Wyborczej działań edukacyjno-informacyjnych (art. 160. § 9).