Co może prezydent?

Kim jest prezydent? 

Prezydent jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Jego kompetencje określa rozdział piąty Konstytucji. Prezydent czuwa nad przestrzeganiem ustawy zasadniczej oraz stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, a także nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Obok premiera i Rady Ministrów, prezydent sprawuje władzę wykonawczą. 

Kto może kandydować?

Polacy wybierają prezydenta w wyborach powszechnych, na 5-letnią kadencję. Tę samą osobę mogą wybrać ponownie tylko raz. Kandydatem na prezydenta może zostać obywatel Polski, który skończył 35 lat, nie jest pozbawiony praw publicznych i zebrał 100 tys. podpisów poparcia. 

Przysięga 

Prezydent składa przysięgę: „Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodległości i bezpieczeństwa Państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem”. Przysięga może być złożona z dodaniem zdania: „Tak mi dopomóż Bóg”.

Reprezentant Polski 

Prezydent reprezentuje Polskę na arenie międzynarodowej – w kontaktach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi jak NATO czy ONZ. Politykę zagraniczną realizuje wspólnie z premierem i ministrem spraw zagranicznych. Prezydent mianuje i odwołuje ambasadorów na wniosek ministra spraw zagranicznych poparty przez premiera.

Zwierzchnik sił zbrojnych 

Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych. Mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców rodzajów Sił Zbrojnych. To on, na wniosek premiera, zatwierdza najważniejsze dokumenty dotyczące obronności kraju, m.in. strategię bezpieczeństwa narodowego i ćwiczenia systemów obronnych. 

Podczas wojny prezydent we współpracy z Radą Ministrów kieruje obroną kraju. Na wniosek premiera na czas wojny mianuje i odwołuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych. W razie bezpośredniego, zewnętrznego zagrożenia państwa, na wniosek premiera, zarządza powszechną lub częściową mobilizację i użycie Sił Zbrojnych do obrony kraju. W sprawach związanych z obronnością państwa prezydentowi pomaga Rada Bezpieczeństwa Narodowego. 

O stanie wojny i o zawarciu pokoju decyduje Sejm. Jednak, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, o stanie wojny postanawia prezydent. 

Stan wojenny 

W czasie zewnętrznego zagrożenia, zbrojnej napaści na terytorium Polski lub gdy z umów międzynarodowych wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, prezydent – na wniosek rządu – może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa. 

Rozporządzenie zawiera rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w zakresie, w jakim dopuszcza je Konstytucja i ustawa. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego może uchylić Sejm bezwzględną większością głosów.  

Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, prezydent – na wniosek Rady Ministrów – wydaje rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia muszą zostać zatwierdzone przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. 

W czasie stanu wojennego prezydent, na wniosek rządu, może wydawać postanowienia dotyczące zadań Sił Zbrojnych, a na wniosek Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych zatwierdza plany operacyjne i uznaje określone obszary kraju za strefy bezpośrednich działań wojennych.

Stan wyjątkowy 

Prezydent wprowadza stan wyjątkowy w części lub w całym kraju w przypadku zagrożenia ustroju, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Robi to na wniosek Rady Ministrów. Na wniosek premiera może postanowić o użyciu oddziałów wojska do przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa, jeżeli dotychczas zastosowane siły i środki zostały wyczerpane. Rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wyjątkowego może uchylić Sejm bezwzględną większością głosów.  

Wysłanie wojska za granicę 

Na wniosek Rady Ministrów lub premiera prezydent decyduje o wysłaniu polskiego wojska poza granice kraju w przypadkach: konfliktu zbrojnego lub dla wzmocnienia sił państwa sojuszniczego, misji pokojowej oraz akcji zapobiegającym aktom terroryzmu lub ich skutkom, a także konieczności ewakuacji polskich obywateli.

Stopnie wojskowe 

Na wniosek ministra obrony narodowej prezydent nadaje stopnie wojskowe, m.in. oficerskie: podporucznika, generała i admirała czy Marszałka Polski. 

Prezydent jako twórca prawa 

Aby uchwalona przez parlament ustawa weszła w życie, podpisać ją musi prezydent. Prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, o czym zawiadamia Sejm i Senat. Ma prawo inicjatywy ustawodawczej, to znaczy może zgłosić projekt ustawy, który przyjmuje lub odrzuca parlament. 

Prawo weta 

Wobec ustawy, która wzbudza wątpliwości co do słuszności lub celowości przyjętych rozwiązań, prezydent może zastosować weto. Wtedy ustawa wraca do Sejmu, który, aby odrzucić weto prezydenta, musi zebrać trzy piąte głosów w obecności co najmniej połowy posłów. Jeśli Sejm odrzuci weto, prezydent musi podpisać ustawę. 

Gdy zachodzi podejrzenie, że przyjęta przez Sejm ustawa nie jest zgodna z Konstytucją, prezydent może przed podpisaniem skierować ją do Trybunału Konstytucyjnego. Jeśli Trybunał uzna ustawę za zgodną z Konstytucją, prezydent ma obowiązek ją podpisać. W przeciwnej sytuacji – kiedy ustawa łamie ustawę zasadniczą – prezydent odmawia jej podpisania i ustawa nie obowiązuje. 

Prezydent może także wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności z Konstytucją ustaw, umów międzynarodowych lub rozporządzeń, które już obowiązują. Trybunał może je uchylić, jeżeli uzna ich niezgodność z Konstytucją. 

Orędzie 

Konstytucja daje prezydentowi prawo zwracania się z orędziem do Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia Narodowego. Może też wygłosić w mediach publicznych orędzie skierowane do obywateli. Podobne uprawnienie przysługuje premierowi i marszałkom Sejmu i Senatu. 

Powoływanie rządu

Prezydent odgrywa ważną rolę w procesie powoływania rządu. Wskazuje premiera, najczęściej popieranego przez większość parlamentarną. Następnie powołuje wskazaną przez niego Radę Ministrów, która składa ślubowanie i w ciągu 14 dni przedstawia program przed Sejmem. Posłowie głosują nad udzieleniem rządowi wotum zaufania. 

W przypadku nieuzyskania przez rząd poparcia posłów, kolejną próbę powołania Rady Ministrów przeprowadza Sejm. Jeśli i tym razem rząd nie uzyska wymaganego poparcia, inicjatywa wskazania premiera wraca do prezydenta. Jeżeli w trzecim kroku premier i rząd nie zdobędą poparcia w Sejmie, prezydent rozwiązuje parlament i zarządza przedterminowe wybory. 

Prezydent może zarządzić skrócenie kadencji parlamentu również wtedy, jeśli Sejm nie uchwali ustawy budżetowej w odpowiednim terminie.  

Rada Gabinetowa 

Ministrowie obradujący pod przewodnictwem prezydenta tworzą Radę Gabinetową. Jej obrady są zwoływane na wniosek prezydenta w sprawach o szczególnym znaczeniu dla kraju. 

Ordery i odznaczenia 

Prezydent nadaje ordery i odznaczenia, które stanowią najwyższe wyróżnienie zasług cywilnych i wojskowych. Może odznaczyć kogoś z własnej inicjatywy, na wniosek premiera, kapituły orderu, ministra, wojewody lub kierowników urzędów centralnych. Prezydent wydaje zgodę na przyjęcie przez obywatela Polski orderu lub odznaczenia nadanego przez władze obcego państwa. 

Kogo powołuje prezydent? 

• premiera i ministrów – na wniosek premiera (przyjmuje też ich dymisje),
• sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych oraz wojskowych (na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa),
• pierwszego prezesa oraz prezesów Sądu Najwyższego,
• prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego,
• prezesa i wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego,
• trzech członków Rady Polityki Pieniężnej (po trzech członków Rady powołują też Sejm i Senat),
• członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego,
• dwóch członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (dwóch członków KRRiT powołuje Sejm, jednego – Senat),
• szefa Kancelarii Prezydenta.

Prezydent wnioskuje do Sejmu o powołanie prezesa Narodowego Banku Polskiego. Podejmuje też decyzje o nadaniu stopni profesorskich na wniosek Centralnej Komisji do Spraw Stopni i Tytułów. 

Obywatelstwo 

Prezydent decyduje o nadaniu obywatelstwa polskiego oraz wyraża zgodę na jego zrzeczenie się. Wnioski w tej sprawie składane są do wojewody lub konsula (w przypadku osób mieszkających poza granicami kraju), jednak prezydent może też zdecydować o skierowaniu wniosku bezpośrednio do swojej Kancelarii. 

Akty urzędowe 

Konstytucja wymienia 30 spraw, w których prezydent podejmuje decyzję samodzielnie, wydając tzw. akty urzędowe, m.in. w sprawie zarządzenia wyborów parlamentarnych, inicjatywy ustawodawczej i prawa łaski. Pozostałe akty urzędowe wydawane przez prezydenta, aby stały się ważne, wymagają tzw. kontrasygnaty, czyli podpisu premiera. 

Prawo łaski 

Prezydent ma prawo do prawa łaski wobec skazanego. Prawa łaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu.  

Referendum 

Za zgodą Senatu prezydent może zarządzić referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla kraju. 

Wybory 

Prezydent zarządza wybory parlamentarne i wyznacza ich termin. Następnie zwołuje pierwsze posiedzenie Sejmu i Senatu. Zarządza też wybory do Parlamentu Europejskiego, jednak ich termin jest określony przez przepisy Unii Europejskiej. 

Gdzie urzęduje prezydent? 

Siedzibą prezydenta były: Belweder (1922–1926; 1989–1993) i Zamek Królewski (1926–1939). Od 1993 r. prezydent urzęduje w Pałacu Prezydenckim. 

Zakończenie prezydentury 

Kadencja prezydenta trwa 5 lat. Jedna osoba nie może sprawować tej funkcji więcej niż dwukrotnie. Jeżeli zaistnieje sytuacja, w której prezydent nie jest w stanie sprawować urzędu, zastępuje go marszałek Sejmu. Może o tym zadecydować Trybunał Konstytucyjny (jeśli przeszkody są przejściowe) lub Zgromadzenie Narodowe (w przypadku trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia prezydenta). Marszałek wykonuje obowiązki głowy państwa także w przypadku śmierci, rezygnacji prezydenta lub unieważnienia wyborów. 

Zgromadzenie Narodowe może oskarżyć prezydenta o złamanie Konstytucji, ustawy lub o przestępstwo. W takim przypadku prezydent zostaje zawieszony, a jeśli Trybunał Stanu uzna go za winnego, może usunąć go z urzędu