Kto zostanie nowym prezesem Najwyższej Izby Kontroli?

Najwyższa Izba Kontroli jest opisana w Konstytucji – to naczelny organ kontroli państwowej. NIK podlega Sejmowi i kontroluje działalność instytucji, w tym rządu, Narodowego Banku Polskiego i samorządów NIK sprawdza legalność, gospodarność, celowość i rzetelność działań instytucji państwa.  

Celem funkcjonowania NIK jest więc sprawdzanie, czy władza – niezależnie od tego, kto ją sprawuje – działa na podstawie i w granicach prawa, czy jej działania są zasadne, a środki publiczne są wydawane zgodnie z ich przeznaczeniem.

Siła NIK oparta jest na niezależności, profesjonalizmie i zdolności do inicjowania dyskusji dotyczących problemów państwa i stanowi jeden z najważniejszych bezpieczników chroniących interes publiczny. NIK pełni też kluczową rolę dla organizacji społecznych i społeczeństwa obywatelskiego, zapewniając możliwość poznania i wykorzystania raportów z prowadzonych kontroli do działań na rzecz zmiany, lecz także – włączając organizacje społeczne w proces przeprowadzania kontroli. Współpraca przebiega również w drugą stronę – obywatele i organizacje społeczne są dla NIK źródłem wiedzy eksperckiej i informacji „z terenu”, które nie są dostępne urzędnikom.

NIK prowadzi kontrole zgodne z rocznym planem pracy. Program kontroli zatwierdza Prezes lub wiceprezes Najwyższej Izby Kontroli. Inspektorzy NIK mogą równolegle prowadzić tzw. kontrole doraźne – również za zgodą Prezesa lub wiceprezesa NIK. Rola Prezesa jest więc kluczowa nie tylko w zakresie całościowych działań NIK, ale również w zakresie konkretnych kontroli.

Jakie sprawy i w jaki sposób można zgłaszać do NIK-u?

• można złożyć skargę lub wniosek o przeprowadzenie kontroli doraźnej,

• skargę może zgłosić obywatel lub organizacja,

• skargę można zgłosić w dowolnej delegaturze NIK lub –

• można to zrobić poprzez formularz: https://www.nik.gov.pl/kontakt/skargi-i-wnioski/. 

Jak działa NIK?

Choć działaniami NIK kieruje Prezes i to on odpowiada przed Sejmem za działalność Izby, to Najwyższa Izba Kontroli działa na zasadach kolegialności. Oprócz Prezesa działaniami NIK kieruje 3 wiceprezesów, powoływanych przez marszałka Sejmu na wniosek prezesa NIK. Prezes, wiceprezesi, dyrektor generalny NIK i 14 dodatkowych członków tworzą Kolegium NIK. 

Członków kolegium powołuje marszałek Sejmu, na wniosek Prezesa NIK – to 7 przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych i 7 dyrektorów kontrolnych jednostek organizacyjnych NIK lub radców Prezesa NIK. Kadencja członka kolegium trwa 3 lata. 

Kolegium podejmuje uchwały większością głosów w głosowaniu tajnym. Kolegium m.in. zatwierdza analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, uchwala wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych z działalnością organów państwa, a także – opiniuje wniesione przez Prezesa NIK programy kontroli. 

Kto wybiera Prezesa NIK i ile trwa jego kadencja?

Prezes NIK wybierany jest przez Sejm (bezwzględną większością głosów). Następnie zgodę na wybór prezesa NIK musi wyrazić Senat. Kadencja prezesa NIK trwa sześć lat, funkcję można pełnić maksymalnie przez dwie kadencje. 

Prezes NIK nie może zajmować równolegle innego stanowiska, z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej ani wykonywać innych zajęć zawodowych. Nie może także należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej nie dającej się pogodzić z godnością jego urzędu.

Prezesa NIK chroni immunitet. Nie można pozbawić go wolności, ani pociągnąć do odpowiedzialności karnej bez zgody Sejmu. Sejm może wyrazić zgodę na pociągnięcie Prezesa NIK do odpowiedzialności karnej bezwzględną większością głosów. 

Kto kandyduje?

Kadencja obecnego prezesa NIK, Mariana Banasia, skończyła się 30 sierpnia. Propozycje kandydatur na jego następcę można było składać do 31 lipca. Takie uprawnienie przysługuje marszałkowi Sejmu oraz grupie 35 posłów.

O stanowisko Prezesa NIK ubiega się dwóch kandydatów:

Tadeusz Dziuba (77 lat) – kandydat zgłoszony przez grupę posłów klubu PiS.

Magister technologii drewna i absolwent podyplomowego studium rachunkowości, w l. 2019-2023 wiceprezes NIK. Wcześniej w l. 1971-1993 pracownik naukowo-dydaktyczny Akademii Rolniczej w Poznaniu. Był posłem na Sejm kontraktowy (1989-1991), a także posłem w l. 2011-2019 (wybrany z list PiS). W l. 2005-2007 był wojewodą wielkopolskim. W l. 1993-2011 (z dwuletnią przerwą) pracował w NIK, w tym na stanowiskach wicedyrektorskich. 

Mariusz Haładyj (47 lat) – kandydat zgłoszony przez marszałka Sejmu Szymona Hołownię.

Prawnik, prezes Prokuratorii Generalnej RP (od 2019 r.). Wcześniej w l. 2003-2006 inspektor i specjalista w NIK. Następnie pracował w administracji rządowej jako główny specjalista, naczelnik wydziału i zastępca dyrektora w Ministerstwie Finansów (l. (2006-2008) i Ministerstwie Gospodarki (l. 2008-2012). W l. 2012-2019 był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Gospodarki (przekształconym w Ministerstwo Rozwoju i Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii). 

Jak wygląda proces wyboru Prezesa NIK?

W poniedziałek, 8 września o 14:00 odbędzie się w Sejmie publiczne przesłuchanie kandydatów na Prezesa NIK. W jego trakcie posłowie, senatorowie, eksperci, przedstawiciele organizacji obywatelskich i sami obywatele będą mieli okazję zadać pytania i poznać poglądy kandydatów na temat wizji sprawowania urzędu Prezesa NIK.

Kolejnym krokiem będzie zaopiniowanie kandydatur przez sejmową Komisję ds. Kontroli Państwowej (10 września). Następnie posłowie i posłanki wybiorą nowego prezesa NIK – głosowanie odbędzie się prawdopodobnie podczas posiedzenia Sejmu w dniach 9-12 września. 

Procedura zatwierdzenia wyboru przez Senat jest zaplanowana na posiedzeniu Senatu w dniach 24-25 września. Jeżeli senatorowie zatwierdzą wybór posłów, nowo wybrany prezes NIK złoży przysięgę na posiedzeniu Sejmu w dniach 24-26 września. Do tego czasu obowiązki pełni poprzedni prezes – Marian Banaś.