Co oznacza, że wybory są powszechne?

Wymienione przymiotniki opisują mechanizm wyborów prezydenckich. W wyborach do Sejmu ustanowiony został dodatkowy wymóg proporcjonalności. Zasady, zgodnie z którymi wybory są organizowane i przeprowadzane, wyznaczają standardy demokratycznego państwa prawa, dlatego traktujemy je jako coś oczywistego.

Rzadko zastanawiamy się nad tym, co one w praktyce oznaczają, tzn. jak przepisy innych aktów prawnych, przede wszystkim Kodeksu wyborczego, gwarantują realizację wspomnianych zapisów i wreszcie w jaki sposób są one przekładane na poziom konkretnych procedur. Choć najbliższe wybory prezydenckie zostaną zorganizowane na podstawie projektu Ustawy o szczególnych zasadach organizacji wyborów powszechnych na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zarządzonych w 2020 r. z możliwością głosowania korespondencyjnego, który po senackich poprawkach trafił 1 czerwca do Sejmu, to wprowadzenie kolejnego aktu prawnego nie zdejmuje z ustawodawcy obowiązku takiego konstruowania przepisów, aby jak najwierniej oddawały ideę powszechności, równości, bezpośredniości i zapewniały tajność głosowania. 

Co oznacza, że wybory są powszechne?

Wiek

Czynne prawo wyborcze (prawo do wybierania) przysługuje wyłącznie pełnoletnim (warunek ukończenia 18 r.ż. najpóźniej w dniu głosowania), bez względu na rodzaj wyborów.

Bierne prawo wyborcze (prawo do bycia wybranym) różni się w zależności od wyborów. Kandydaci ubiegający się o urząd prezydencki muszą, najpóźniej w dniu głosowania, mieć ukończony 35 r. ż.

Obywatelstwo

Możliwość wyboru prezydenta RP (oraz posłów i senatorów) przysługuje obywatelom Rzeczpospolitej. Także kandydat na prezydenta musi posiadać polskie obywatelstwo.

Inaczej jest w przypadku wyborów samorządowych do rad gmin i do PE, w których do oddania głosu dopuszczeni są także pełnoletni obywatele UE (niebędący obywatelami polskimi) stale zamieszkujący na terytorium RP.

Nie są to ograniczenia o charakterze dyskryminującym w tym sensie, że osiągnięcie wieku pozwalającego na partycypację w wyborach jest potencjalnie otwarte dla wszystkich, zaś obywatelstwo automatycznie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami Polski (art. 34 ust. 1 Konstytucji). Konstytucja dopuszcza także inne możliwości uzyskania obywatelstwa, są one uregulowane w przepisach rangi ustawowej.

Wykluczenia – kto jeszcze nie może wybierać i kandydować?

Zarówno bierne jak i czynne prawo wyborcze może, w wyjątkowych sytuacjach, zostać odebrane na drodze sądowej.

Utrata czynnego prawa (i jednocześnie biernego) wyborczego dotyczy osób (art. 10. § 1 Kodeksu wyborczego):

• pozbawionych praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu
• pozbawionych praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu
• ubezwłasnowolnionych prawomocnym orzeczeniem sądu.

Dodatkowo kandydować nie mają prawa osoby (art. 11. § 2 Kodeksu wyborczego) :

• skazane prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe
• wobec których wydano prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające utratę prawa wybieralności, o którym mowa w art. 21a ust. 2a ustawy z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944–1990 oraz treści tych dokumentów (Dz. U. z 2017 r. poz. 2186, z późn. zm.3)

O ile kryteria wieku i obywatelstwa, określające krąg osób uprawnionych, są zero-jedynkowe, albo spełnia się postawiony warunek albo nie, to kwestia szeroko rozumianej dostępności jest bardziej skomplikowana. Ponieważ dostępność można zapewnić na różne sposoby, kluczowe jest takie sformułowanie przepisów, aby uprawnionym do głosowania jak najbardziej ułatwić wzięcie udziału w wyborach, przy jednoczesnym zagwarantowaniu równości, tajności, bezpośredniości wyborów.

O powszechności trudno by było mówić, gdyby przedział czasowy, w którym możemy udać się do lokalu wyborczego i zagłosować, był za krótki i wynosił np. kilka godzin. Obecnie wynosi on 14 godzin, ponieważ zgodnie z prawem głosowanie odbywa się między godziną 7 a 21 (art. 39. § 1. Kodeksu wyborczego).

Znaczenie ma także podział gmin na obwody do głosowania (art. 12. § 1. Kodeksu wyborczego). To na terenie obwodów, w specjalnie przygotowanych do tego miejscach – lokalach wyborczych (ich pełna nazwa to lokale obwodowych komisji wyborczych ds. przeprowadzenia głosowania w obwodzie) – odbywa się głosowanie.

Obecnie przy wyznaczaniu obwodów stosuje się kryterium liczby mieszkańców przypadających na dany obwód (dla stałego obwodu liczba ta wynosi od 500 do 4000 mieszkańców zgodnie z art 12§ 3. Kodeksu wyborczego).

Z punktu widzenia wyborcy odległość jaką musi pokonać w celu dotarcia do lokalu wyborczego powinna mieścić się w granicach rozsądku, a tym samym nie stanowić czynnika utrudniającego i też potencjalnie zniechęcającego do wzięcia udziału w wyborach.

Z powszechnością wiąże się także tworzenie obwodów do głosowania dla obywateli mieszkających lub przebywających poza granicami kraju, oraz dla przebywających na polskich statkach morskich i w miejscach takich, jak zakłady lecznicze, domy pomocy społecznej, zakłady karne i areszty śledcze.

Wybory powszechne to takie, w których można wziąć udział nawet wtedy, gdy w ich dniu przebywa się poza miejscem zameldowania (poza swoim obwodem wyborczym). Stąd możliwość dopisania się do spisu wyborców w wybranym obwodzie do głosowania (art. 28. § 1. Kodeksu wyborczego), a także uzyskania zaświadczenia o prawie do głosowania (art. 32. § 1. Kodeksu wyborczego) co ma szczególne znaczenie dla wyborców, którzy nie zdążyli w terminie złożyć wniosku o dopisanie się do spisu.

Powszechności mogą sprzyjać także kampanie informacyjne, pod warunkiem że są dobrze przemyślane i rzetelnie przeprowadzone. Kodeks wyborczy także nakłada obowiązki informacyjne na różne podmioty. Dla przykładu można wymienić scedowany na wójta (burmistrza/prezydenta miasta) obowiązek publikowania w biuletynach informacji publicznej obwieszczeń zawiadamiających o: numerach i granicach obwodów do głosowania (stałych i odrębnych), siedzibach obwodowych komisji wyborczych, lokalach obwodowych komisji wyborczych dostosowanych do potrzeb wyborców niepełnosprawnych, a także możliwości skorzystania z alternatywnych form głosowania, t.j. korespondencyjnie i przez pełnomocnika (art.. 16. § 1.), czy wpisanie do zadań Państwowej Komisji Wyborczej działań edukacyjno-informacyjnych (art. 160. § 9).