Pierwsza dziesiątka Narodowego Instytutu Wolności i zagmatwana procedura konkursowa

W latach 2019-2021 w ramach Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich Narodowego Instytutu Wolności dofinansowanie otrzymało 1059 organizacji pozarządowych. 10, które otrzymały największe wsparcie finansowe, jest mniej lub bardziej powiązana z Prawem i Sprawiedliwością. W ich władzach – zarządach, komisjach rewizyjnych oraz radach – zasiadają członkowie partii, kandydaci na radnych i posłów z list PiS, doradcy ministra czy wojewody. 

Narodowy Instytut Wolności powstał na mocy ustawy w 2017 roku, przy osobistym zaangażowaniu wicepremiera Piotra Glińskiego. Celem Instytutu miało być wspieranie społeczeństwa obywatelskiego, działalności pożytku publicznego i wolontariatu. NIW, bo tak się o nim potocznie mówi, jest dysponentem środków publicznych z budżetu państwa i realizuje programy, służące m.in włączaniu i angażowaniu organizacji pozarządowych w życie publiczne. Od początku swojej działalności NIW przeznaczył na wsparcie działań organizacji w Polsce 770 mln zł.¹

Jako grantodawca, NIW organizuje konkursy dla fundacji i stowarzyszeń, i dofinansowuje zwycięskie projekty. O tym, kto może się ubiegać o środki z NIW-u każdorazowo decydują regulaminy konkursów, następnie eksperci zatrudnieni do ich oceniania, a w części konkursów – ostateczną decyzję podejmują specjalnie powoływane komisje konkursowe. 

NIW prowadzi obecnie 11 programów, w ramach których organizuje kilkanaście konkursów. To co wyróżnia konkursy NIW od innych skierowanych do organizacji pozarządowych, to fakt, że są one w dużej mierze przeznaczone na rozwój instytucjonalny i działalność statutową. W praktyce oznacza to, że organizacje mogą otrzymać pieniądze na swoją bieżącą pracę, bez konieczności realizacji projektów. Dotacje NIW pozwalają sfinansować koszty, których inni grantodawcy nie biorą pod uwagę – budowę strony internetowej, opłacenie biura, sfinansowanie kosztów stałej działalności – np. działanie świetlicy  dla dzieci. Należy pamiętać, że praca organizacji pozarządowych to nie tylko praca społeczna wykonywana przez wolontariuszy. Aby organizacje mogły działać na dużą skalę i zapewniać wysokiej jakości usługi, muszą zatrudniać płatny personel, w tym księgową czy koordynatorów, którzy będą różne działania zgrywać w całość. Organizacje muszą też dysponować lokalami spełniający przepisy BHP czy przeciwpożarowe. Część instytucji grantodawczych, przede wszystkim firmy prywatne przekazujące darowizny, nie zgadza się na finansowanie z ich pieniędzy takich kosztów.

NIW odpowiada na takie potrzeby. Jednym z jego kluczowych działań jest Program Rozwoju Organizacji Obywatelskich (PROO). To program dotacyjny, w jego ramach prowadzone jest 6 konkursów, a kwoty, o które mogą wnioskować organizacje, wynoszą od kilkuset do 700 tys. zł. Organizacje mogą otrzymać pieniądze na rozwój instytucjonalny i działalność statutową, ale też powołanie kapitału żelaznego, opłacenie członkostwa organizacji w strukturach międzynarodowych czy sfinansowanie kwotą do 10 tys. zł. nagłej potrzeby (np. remont lokalu, który został zalany, naprawa samochodu należącego do organizacji czy zakup sprzętu niezbędnego do pracy). Przyznane w ramach PROO pieniądze mają pozwolić organizacji skupić się na rozwijaniu i prowadzeniu swojej działalności bez konieczności szukania pieniędzy w innych konkursach lub innych poza-konkursowych źródłach. W rozliczeniu dotacji wskazuje się wykonane prace i wydatki, a wynikiem projektu jest lepsza kondycja danej organizacji. 

W latach latach 2019-2021 w ramach wszystkich 6 konkursów PROO łączna pula środków przekazanych organizacjom wynosiła 222 275 165 zł. Wsparcie otrzymało 1059 organizacji, przy czym 13 752 630,14 zł, czyli 6,18 proc. całej kwoty trafiło do 10 organizacji. Otrzymały one od 3 do 5 dotacji (dofinansowanie w jednym konkursie, nie wyklucza udziału w pozostałych). 

Lista najwyżej dofinansowanych 10 organizacji w ramach konkursów PROO w Narodowym Instytucie Wolności w latach 2019-2021

W pierwszej dziesiątce najhojniej dofinansowanych organizacji znalazło się aż osiem fundacji i tylko dwa stowarzyszenia (to zaskakujące, bo ponad 70 proc. organizacji pozarządowych w Polsce stanowią stowarzyszenia, a nie fundacje). Wśród nich sześć to organizacje z Warszawy, po jednej z miast wojewódzkich – Lublina, Krakowa i Rzeszowa, i tylko jedna z mniejszego miasta, trzydziestostysięcznej Czeladzi. Tymczasem, w 2018 r. w wywiadzie dla ​​„Sygnałów Dnia" dyrektor Wojciech Kaczmarczyk mówił o potrzebie docierania z dotacjami do mniejszych organizacji, działających w małych i średnich miejscowościach.² Wszystkie 10 organizacji, które otrzymały największe wsparcie, ma też bezpośredni lub bliski związek z Prawem i Sprawiedliwością. 

W latach 2019-2021 najwięcej środków, bo prawie 1,6 mln zł otrzymała Fundacja Inicjatyw Młodzieżowych zarejestrowana w 2012 r. Obecnie prezesem zarządu (pełniącym funkcję zarządu jednoosobowo) jest Piotr Rydzewski, który w 2019 r. był kandydatem Prawa i Sprawiedliwości w wyborach samorządowych do rady miasta w Suwałkach. Głównym projektem FIM jest Akademia Liderów RP – program szkoleniowy dla studentów i młodych liderów, finansowany nie tylko z NIW, ale również ze środków Totalizatora Sportowego i Banku Gospodarstwa Krajowego. W pięciu edycjach Akademii wzięło udział blisko 3 tys. uczestników, a wśród wykładowców-managerów znajdziemy w zasadzie tylko osoby powiązane z obozem władzy (m.in. premier Mateusz Morawiecki, posłanka Jadwiga Emilewicz, prezes Adam Glapiński, minister Paweł Szefernaker czy redaktor Jacek Karnowski).³

Na drugim miejscu z kwotą ponad 1,5 mln zł jest Fundacja Ośrodek Analiz Prawnych, Gospodarczych i Społecznych im. Hipolita Cegielskiego. Organizacja działa od w 2017 r. (więc pierwszą dotację otrzymała mając niewielkie osiągnięcia) jest konserwatywnym think-tankiem, prowadzi sąd arbitrażowy i portal do zbiórek na działania społeczne. Pierwszym prezesem tej organizacji był Tymoteusz Zych, związany w tym samym czasie z Ordo Iuris. Obecnie funkcję prezesa sprawuje Karol Handzel, wiceprezydent Uczelni Collegium Intermarium (powołanej przez fundację założoną przez liderów Ordo Iuris), a członkiem zarządu fundacji jest Jerzy Kwaśniewski, prezes Ordo Iuris.

Blisko 1,5 mln zł trafiło do działającej od 2016 r. Fundacji Janusza Kurtyki. Fundacja zajmuje się popularyzacją historii XX wieku. Jej prezesem jest Paweł Kurtyka, syn zmarłego w katastrofie smoleńskiej Janusza Kurtyki (ówczesnego prezesa IPN). W 2016 r. dwudziestosiedmioletni wtedy Paweł Kurtyka został szefem Rady Nadzorczej Agencji Mienia Wojskowego. Na to stanowisko powołał go Antoni Macierewicz. Obecnie Kurtyka jest prezesem spółki skarbu państwa – wojskowego biura projektów budowlanych AMW Invest. W Radzie fundacji zasiadają m.in. Adam Kalita, radny PiS w Krakowie, Zuzanna Kurtyka, kandydatka do senatu w 2011 z listy PiS i wdowa po Januszu Kurtyce oraz Filip Musiał dyrektor Oddziału IPN w Krakowie. 

Ponad 1,3 mln zł otrzymało Stowarzyszenie Muzea Dei z siedzibą w Czeladzi. Stowarzyszenie działa od 2012 r.. Obecnie prezesem organizacji jest Andrzej Marcin Dubiel, który w 2015 r. bezskutecznie kandydował z listy PiS na posła z Sosnowca. Pod adresem Stowarzyszenia, w listopadzie 2020 r. została powołana Fundacja Muzea Dei – Centrum Nowej Kultury, która w 2022 r. uzyskała 170 tys. zł z PROO w ramach priorytetu nr 3 (Rozwój instytucjonalny lokalnych organizacji strażniczych i mediów obywatelskich) na projekt Radio Nowa Kultura. Muza Dei stawia sobie za cel promowanie tradycyjnych wartości społecznych, a działania prowadzi poprzez organizację wydarzeń kulturalnych i szkoleń z zakresu promocji.

Fundacja Republikańska otrzymała ponad 1,3 mln zł. Działająca od 2009 r. FR to jeden z bardziej rozpoznawalnych (obok Klubu Jagiellońskiego i Ordo Iuris) konserwatywnych think-tanków. To o niej prezydent Andrzej Duda napisał: „Są Państwo aktywnymi uczestnikami krajowych debat publicznych, wpływając na postawy społeczne i polityczne decyzje. Na mapie polskich ośrodków badawczych Fundacja Republikańska wyróżnia się w sposób szczególny”.⁴ Nie bez powodu prezydent w listopadzie 2019 r. przesyłał fundacji tak ciepłe słowa. Kilka miesięcy wcześniej prezes zarządu Marek Wróbel pisał, że nadchodzące wybory musi wygrać Duda, „bo inaczej trudno będzie prowadzić jakąkolwiek działalność legislacyjną”, co w konsekwencji w wyborach w 2023 r. pozwoli „zdobyć większość konstytucyjną do przeprowadzenia głębokich reform ustrojowych”.⁵ W tym roku Fundacja Republikańska otrzymała w ramach konkursu PROO 4 kolejne 155 tys. zł. 

NIW wsparł kwotą ponad 1,3 ml zł Fundację Polska Wielki Projekt (działa od 2016 r.). Fundacja jest organizatorem Kongresu Polska Wielki Projekt – konwencji intelektualnego zaplecza Prawa i Sprawiedliwości. Prezesem Fundacji jest Grzegorz Górny, założyciel tygodnika „Fronda", stały publicysta „Sieci" i portalu wpolityce.pl, a wiceprezesem dr hab. Michał Łuczewski, socjolog z Uniwersytetu Warszawskiego, członek Narodowej Rady Rozwoju przy prezydencie. Górny i Łuczewski zasiadają w zarządzie Stowarzyszenia Trójmorze (które w omawianym okresie również otrzymało dotację z NIW, w wysokości 649 tys. zł⁶). W radzie programowej FPWP zasiadają m.in. wicepremier Piotr Gliński, prof. Zdzisław Krasnodębski, poseł Ryszard Legutko, Tomasz Matynia, Bronisław Wildstein, prof. Andrzej Zybertowicz.

1,3 mln zł otrzymała Fundacja Instytut im. Kazimierza Promyka. Fundacja została założona w połowie 2019 r. przez Jakuba Krawca, działacza Niezależnego Zrzeszenia Studentów i wykładowcę Akademii Liderów Rzeczypospolitej, flagowego programu wymienionej już wcześniej Fundacji Inicjatyw Młodzieżowych. Zarząd fundacji jest jednoosobowy i zmienia się co rok. Obecnie prezesem jest Michał Kucharski, wcześniej tę funkcję pełniły Weronika Dumin, a przed nią Maria Cholewińska. Wszyscy troje wywodzą się z Niezależnego Zrzeszenia Studentów, o którego powiązaniach z PiS pisał w styczniu 2021 r. dziennikarz „Rzeczpospolitej” Wiktor Ferfecki, nazywając je „kuźnią kadr partii rządzącej".⁷

Blisko 1,3 mln zł trafiło do kolejnej młodej organizacji – Fundacji Instytut Nowej Europy. Fundacja zarejestrowana 12 marca 2019 r. w przeciągu 2 tygodni przygotowała swój pierwszy wniosek i otrzymała od razu 299 400 zł na budowanie „stabilnych podstaw ich dalszego funkcjonowania, tworzenie perspektywicznych planów działania i finansowania, podnoszenie standardów pracy i zarządzania organizacją". Przewodniczącym Rady fundacji jest Julian Romuald Żelaznowski, który jednocześnie jest doradcą w gabinecie politycznym wicepremiera Glińskiego. 

Ponad 1,2 mln zł otrzymała lubelska Fundacja Scytia. Niestety strona Fundacji od ponad dwóch miesięcy jest w remoncie i nie działa, trudno ustalić więc, czym się zajmuje. Z danych w KRS wynika, że obecnie jej prezesem jest 21-letni student i tancerz Filip Tasarz. W przeszłości ze Scytią związani byli Nikodem Polak (prezes w l. 2015-2020), obecnie zastępca dyrektora w Departamencie Mecenatu Państwa w ministerstwie kultury oraz Michał Dworski (dawniej członek zarządu Scytii) pełnomocnik wojewody lubelskiego ds. dialogu międzynarodowego, dyrektor wykonawczy Fundacji Instytut im. Gen. Władysława Andersa (która w l. 2019-2021 otrzymała dwie dotacje z samego PROO na ponad 750 tys. zł, a w tym roku kolejne 155 tys. zł w PROO4). W tym roku Scytia otrzymała w ramach PROO 4 kolejne 150 tys. zł. 

Dziesiątą organizacją jest działające od 2004 r. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia PRO CARPATHIA, które w ramach PROO w l. 2019-2021 otrzymało kwotę blisko 1,3 mln zł. PRO CARPATHIA działa na rzecz promocji i rozwoju Podkarpacia. Dyrektor w stowarzyszeniu, ​​Ewelina Nycz to wielokrotna kandydatka w wyborach parlamentarnych, samorządowych, i europejskich z list Kukiz’15. W maju 2022 r. Maria Pańkowska z Oko.press pisała o niej, że to także „obecna członkini Rady Działalności Pożytku Publicznego (tj. ciała doradczego ds. organizacji pozarządowych przy KPRM – przyp. red.) i – jak chwali się na swoim profilu LinkedIn – ekspertka w Ministerstwie Rozwoju. Nycz jest także wykładowczynią Politechniki Rzeszowskiej oraz uczelni Collegium Intermarium, uruchomionej w 2021 r. przez środowisko Ordo Iuris”.⁸ Członkiem komisji rewizyjnej stowarzyszenia jest też Janusz Henryk Ramski, regionalny działacz Prawa i Sprawiedliwości⁹ od ponad 15 lat. W tym roku ProCarpathia otrzymała w programie PROO 4 kolejne 133 600 zł. 

Jak to możliwe, że każda z dziesięciu organizacji najhojniej dofinansowanych przez NIW w ramach konkursów na rozwój instytucjonalny jest tak blisko z Prawem i Sprawiedliwością? Tego się niestety nie dowiemy, bo regulaminy konkursów PROO w Narodowym Instytucie Wolności pozwalają nie tylko na ograniczanie transparentności procedury konkursowej, ale też – na dużą swobodę w jej realizacji.

Procedura konkursów zakłada, że każdy wniosek oceniany jest oddzielnie przez dwóch ekspertów. Jeśli rozbieżność w ocenie przekracza 30 punktów (na 100 możliwych), wniosek jest przekazywany trzeciej osobie. Po włączeniu w prace trzeciego eksperta, przy ocenie wniosku uwzględniane są dwie najbliższe sobie oceny.¹⁰ Teoretycznie wnioski są przypisywane ekspertom losowo, a ci muszą podpisać deklarację bezstronności. Listy wszystkich ekspertów są publikowane przy rozstrzygnięciu. Znajdziemy na niej m.in. niektóre z wymienionych wcześniej nazwisk.

Drugim etapem wyboru wniosków jest panel ekspertów. Regulamin konkursu zakłada, że „panel ekspertów może zmienić ocenę wniosku oraz zdecydować o przyznaniu kwoty niższej niż wnioskowana przez Wnioskodawcę”. Panel jest powoływany przez dyrektora NIW, a w jego skład wchodzi minimum pięciu losowo wybranych ekspertów. W programie PROO-1 wnioski ocenia niemal 200 osób, ale ostateczne rekomendacje są w rękach pięciu osób. 

NIW protokołów czy też notatek z posiedzeń panelu nie publikuje, ani nie udostępnia ich w trybie dostępu informacji publicznej. Urzędnicy twierdzą, że są to dokumenty wewnętrzne. Nie wiemy, kto i w jaki sposób losuje ekspertów zapraszanych do panelu. Nie wiemy, jak przebiegają posiedzenia panelu. Nie wiemy, którym organizacjom zmieniana jest punktacja i czy ma to uzasadnienie merytoryczne. Jedyne, co otrzymujemy, to lista projektów rekomendowanych do dofinansowania, która przedstawiana jest przez panel ekspertów i zatwierdzana przez dyrektora NIW. Efekty ich prac widać powyżej. 

Anna Czyżewska jest prezeską Federacji Mazowia

Źródła:

¹ Mazurek podczas posiedzenia komisji:

https://sejm.gov.pl/sejm9.nsf/biuletyn.xsp?documentId=E8D015D592CC1B2BC12588C400406A72&SessionID=94A7447C4E2935D812E59B6BE330EC1715FF0AEB

² https://niw.gov.pl/wojciech-kaczmarczyk-bedziemy-wspierac-mniejsze-organizacje-pozarzadowe/

³ https://akademialiderowrp.pl/prelegenci/

⁴ https://www.bbn.gov.pl/pl/wydarzenia/8654,List-Prezydenta-RP-z-okazji-10-lecia-Fundacji-Republikanskiej.html

⁵ https://fundacjarepublikanska.org/druga-i-trzecia-kadencja/

⁶ Pod tym samym adresem pod którym zarejestrowane jest Stowarzyszenie Trójmorze działa Fundacja Trójmorze, która w PROO otrzymała jedną dotację, a jej Prezesem jest Michał Łuczewski, członek Zarządu Fundacja Polska Wielki Projekt.

⁷ https://www.rp.pl/polityka/art8707341-polityczny-flirt-pis-z-najwieksza-organizacja-studencka

⁸ https://oko.press/niw-dotacje/

⁹ https://rzeszow.wyborcza.pl/rzeszow/7,34962,3415754.html

¹⁰ Po dokonanej ocenie, Wniosek jest umieszczany na liście rankingowej na podstawie średniej arytmetycznej dwóch najbliższych ocen albo, jeśli jest to niemożliwe, oceny trzeciego eksperta i wyższej z ocen rozbieżnych.