Trzy tygodnie debaty, trzy miesiące wątpliwości. O co w związku z budową muru na granicy polsko-białoruskiej pytali posłowie?

Kończy się trwająca od 25 stycznia budowa zapory na granicy polsko-białoruskiej. Warty ponad 1,5 mld zł mur powstaje na mocy przyjętej w przyspieszonym trybie ustawy o zabezpieczeniu granicy państwowej. Parlamentarzyści biorący udział w procesie legislacyjnym mieli trzy tygodnie na zgłaszanie poprawek, dyskusję i głosowania. Tyle trwała praca nad ustawą od momentu wpłynięcia projektu do Sejmu do podpisu prezydenta. 

Ze względu na uzasadnienie budowy (inwestycja służąca ochronie granicy państwowej i wspomagająca przeciwdziałanie nielegalnej migracji¹), tryb pracy (odrzucenie wszystkich poprawek zmierzających do zapewnienia przejrzystości procedur przy budowie zapory), wysokość kosztów przewidzianych na pokrycie inwestycji oraz brak dostępu dziennikarzy do terenu, na którym powstaje mur (do 30 czerwca obowiązywał czasowy zakaz przebywania na obszarze strefy nadgranicznej², następnie dostęp do terenu ograniczony będzie zakazem przebywania na obszarze 200 metrów od linii granicy polsko-białoruskiej wydanym przez wojewodę³) ustawa wzbudziła wątpliwości. Posłowie ujęli je w formie interpelacji – pisemnych zapytań do ministrów i premiera. Na odpowiedź powinni czekać nie dłużej niż 21 dni od daty otrzymania interpelacji przez adresata. Pytane ministerstwa nie zawsze dotrzymywały tego terminu.

Środowisko, kontrahenci, prawa humanitarne

Posłowie i posłanki złożyli 10 interpelacji dotyczących budowy zapory na granicy polsko-białoruskiej. Pytają w nich o wpływ zapory na środowisko (KO, Lewica oraz Polska2050)⁴, metodę wyboru firm budujących zaporę (Lewica i KO)⁵ oraz możliwość uzyskania dotacji na budowę ze środków z Unii Europejskiej (PiS i PSL)⁶ . Dodatkowo, cztery interpelacje wspominają zaporę w kontekście kryzysu humanitarnego na granicy polsko-białoruskiej (KO, Lewica, Polska2050)⁷ oraz związanym z jej budową zakazie przebywania osób postronnych w strefie przygranicznej, który uniemożliwia tamtejszym mieszkańcom przyjmowanie uchodźców z Ukrainy (Lewica)⁸, nie dotyczą jednak bezpośrednio kwestii związanych z budową zapory. 

W poselskich interpelacjach przeważa troska o środowisko. Ustawa „o budowie zabezpieczenia granicy państwowej” wyłącza stosowanie prawa ochrony środowiska (art. 6 ust. 1 ustawy), a co za tym idzie, wymóg przeprowadzenia oceny oddziaływania projektu na środowisko. Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko nie musi być przeprowadzona w wypadku projektu przygotowywanego wyłącznie dla celów obrony narodowej – jednak z wyłączeniem „projektu, którego realizacja może spowodować znaczące oddziaływanie na obszar Natura 2000” ⁹. Tymczasem zapora na granicy polsko-białoruskiej przebiega przez co najmniej 3 obszary Natura 2000: Puszczę Białowieską, Ostoję Augustowską oraz Ostoję Knyszyńską. Chociaż krajowe prawo ochrony środowiska zostało zawieszone specustawą, obszary Natura 2000 chronione są prawem unijnym, w szczególności tzw. dyrektywą siedliskową (92/43/EWG), która także wymaga przeprowadzenia oceny skutków przedsięwzięcia z perspektywy ochrony środowiska (art. 6. ust. 3). Wpływu budowy zapory na środowisko dotyczy sześć interpelacji poselskich, z których dwie złożone zostały przez posłów Lewicy, a cztery przez posłów Koalicji Obywatelskiej (w jednym przypadku dołączyła do nich posłanka Polska 2050, Hanna Gill-Piątek). Największe obawy budzą wśród posłów i posłanek potencjalne zniszczenia, jakie budowa zapory przecinającej Puszczę Białowieską przyniesie tamtejszym ekosystemom poprzez naruszenie siedlisk i szlaków migracyjnych zwierząt, wycinanie drzew w pasie przygranicznym czy wprowadzenia przy okazji robót budowlanych inwazyjnych gatunków roślin do serca Puszczy. W interpelacjach podnoszona jest także możliwość wykreślenia Puszczy Białowieskiej z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Wiceminister klimatu i środowiska, Małgorzata Golińska, odpowiedziała na interpelacje posłów uspokajająco, podkreślając nadrzędny cel, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa narodowego. Resort zapewnia, że kwestie środowiskowe są brane pod uwagę: zapora ma być wyposażona w 20 przejść dla dużych zwierząt, takich jak żubry czy łosie i ponad 70 tysięcy przejść dla zwierząt małych. Ponadto nadgraniczne cieki wodne nie zostaną zagrodzona stalową zaporą, co ma pomóc zapewnić drożność szlaków migracyjnych zwierząt. Po odpowiedź na pytanie, czy takie przejścia nie będą stanowiły słabej części zapory, ministerstwo klimatu odsyła posłów do ministerstwa spraw wewnętrznych i administracji.

Pomimo zarzutów o nieprzeprowadzenie odpowiedniej oceny wpływu przedsięwzięcia na środowisko, ministerstwo klimatu powołuje się na analizę przyrodniczą zleconą przez Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska na wniosek pełnomocnika do spraw budowy zabezpieczenia granicy państwowej, Marka Chodkiewicza. Analiza ta powstawała pod presją czasu, już w trakcie budowy zapory, o czym mówił GDOŚ Andrzej Szweda Lewandowski na posiedzeniu sejmowej komisji ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa 24 lutego¹⁰. W odpowiedzi na zadawane przez posłów pytania Ministerstwo Klimatu sięga więc po tę analizę, która miała wykazać, że „rekomendacje służb środowiskowych w powiązaniu z nadzorem przyrodniczym i odpowiednio rozplanowaną logistyką działań zapewnią brak znaczącego negatywnego wpływu przedsięwzięcia na środowisko przyrodnicze – w tym na obszary Natura 2000” ¹¹. Uszczerbek dla siedlisk zwierząt ma wynieść setne części procenta, a ryzyko płoszenia chronionych w obszarze Natura 2000 ptaków nie ma mieć wpływu na ich sukces lęgowy. W odniesieniu do pytań o możliwość wykreślenia Puszczy Białowieskiej z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO, Ministerstwo powołuje się na informacje o tzw. sistemie – zaporze istniejącej w części puszczy po stronie białoruskiej, która nie pozwala na migracje zwierząt, a mimo to białoruska część Puszczy Białowieskiej została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. 

W drugiej kolejności posłowie pytają o finansowanie i sposób wyboru wykonawców zapory. W tej sprawie składano interpelacje czterokrotnie. Grupa posłów pod przewodnictwem Macieja Kopca (Lewica) wystosowała do ministrów obrony narodowej oraz praw wewnętrznych i administracji zapytania: „Jakie przedsiębiorstwa zostały wybrane do wybudowania zapory na granicy z Białorusią? Ile będzie kosztowała budowa zapory na granicy polsko-białoruskiej? Kto zaprojektował zaporę? Ile kosztował projekt ww. zapory? Na podstawie jakich referencji został wybrany wykonawca/wykonawcy? Jakie warunki musiał spełnić wykonawca, aby otrzymać zlecenie?”. W interpelacji przypomnieli słowa wicepremiera do spraw bezpieczeństwa Jarosława Kaczyńskiego (PiS), który już 7 października, a zatem zanim jeszcze specustawa o murze trafiła do Sejmu, mówił: „Podjęto decyzję o budowie bardzo poważnej zapory. (…) Jest jeszcze przed ostateczną decyzją co do tego, jakie przedsiębiorstwa będą to budowały, ale te przedsiębiorstwa już są w zasadzie wybrane i model został już sporządzony.” ¹² Podobnie jak w przypadku interpelacji dotyczących środowiska, pytania posłów związane są z zawieszeniem przez specustawę obowiązujących praw, w tym wypadku prawa budowlanego i prawa o inwestycjach publicznych. Za pomocą interpelacji posłowie starają się uzyskać dostęp do informacji, które w innych okolicznościach byłyby publicznie dostępne – ocena wpływu na środowisko zostałaby przeprowadzona i upubliczniona, przetarg na wybór wykonawcy zapory byłby jawny. Powyższe pytania grupa posłów skierowała do dwóch ministerstw: spraw wewnętrznych i administracji oraz obrony narodowej. Na zapytanie posłów odpowiada MSWiA – MON poinformował jedynie, że „na obecnym etapie procedowania budowy zapory stałej na granicy polsko-białoruskiej resort obrony narodowej nie realizuje zadań w zakresie przygotowania przedmiotowej inwestycji”. Maciej Wąsik, wiceminister  spraw wewnętrznych i administracji, przekonuje w odpowiedzi, że transparentność leży ministerstwu na sercu – dlatego opublikowane zostały umowy związane z budową zapory¹³. Wybór wykonawców opisuje następująco: „Wykonawców robót budowlanych bariery fizycznej wybrano w drodze negocjacji i złożonych ofert. Zaproszono 8 firm, przy doborze których kierowano się ich doświadczeniem przy realizacji zadań z obszaru budownictwa liniowego oraz potencjałem wykonawczym. Zastosowano następujące kryteria: cena 85% i termin realizacji 15%. Z uwagi na fakt, że wszystkie złożone oferty zawierały deklarację o 150 dniowym terminie realizacji, spośród złożonych ofert wybrano 2 firmy, które zaproponowały najniższe ceny ofertowe.”

Grzegorz Schetyna (KO) zwraca w złożonej przez siebie interpelacji uwagę na powiązania między władzami firm wybranych do budowy zapory a lokalnymi strukturami Prawa i Sprawiedliwości: „Wskazano między innymi na dostawcę stalowych paneli jako części składowych zapory, czyli konsorcjum złożonego z Mostostalu Siedlce i Grupy Kapitałowej Węglokoks SA. Prezes pierwszej z wymienionych spółek jest jednocześnie szefem lokalnych struktur Prawa i Sprawiedliwości w Siedlcach”. Na swoją interpelację Schetyna otrzymał odpowiedź dokładnie takiej samej treści, co posłowie pytający o sposób wyboru wykonawców. Posłowie interpelowali także w kwestii finansowania budowy zapory. Jarosław Zieliński (PiS) zapytał prezesa rady ministrów, czy bierze pod uwagę zwrócenie się do Białorusi o reparacje lub do Unii Europejskiej o refundację kosztów, które związane są z ochroną zewnętrznej granicy Unii. Podobnie Paweł Bejda z PSL pytał, czy rząd zamierza wystąpić do Unii o dodatkowe środki w związku z budową . W odpowiedzi MSWiA wskazało, że Komisja Europejska udostępniła pomoc w wysokości 200 mln euro dla Polski, Litwy i Łotwy na cele związane z ochroną granicy. Jeżeli chodzi o Białoruś, na wniosek Polski Rada Unii Europejskiej przyjęła pakiet sankcji, który objął 17 osób i 11 podmiotów.  W kontekście poselskich interpelacji dotyczących budowy zapory na granicy polsko-białoruskiej, należy nadmienić o jeszcze jednej rzeczy. Zgodnie z regulaminem Sejmu (Art. 193, ust. 1) „odpowiedź na interpelację jest udzielana w formie pisemnej nie później niż w terminie 21 dni od dnia otrzymania interpelacji.” O ile ministerstwo klimatu w większości przypadków odpowiadało w terminie lub informowało o przedłużeniu terminu odpowiedzi, o tyle MSWiA i MON miały z terminową odpowiedzią problem. Najdłużej na odpowiedź czekał Maciej Kopiec i grupa posłów, która wraz z nim złożyła interpelację dotyczącą wyboru wykonawców do budowy zapory. Interpelacja ta została wysłana do odpowiednich ministerstw 25 października 2021 roku. Odpowiedź z Ministerstwa Obrony Narodowej spłynęła 9 grudnia 2021 roku, a odpowiedź z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji – dopiero 31 marca 2022 roku, po ponad pięciu miesiącach. 

W poniższej tabeli zaznaczone są (pogrubione) odpowiedzi udzielone po regulaminowym terminie 21 dni (licząc 25 dni od daty wysłania, zakładając kilka dni między wysyłką interpelacji a ich otrzymaniem przez dany resort).