Co oznacza, że wybory do Sejmu są równe?

Na czym polega równość wyborów? W każdych wyborach, bez względu na ich rodzaj, głosujemy tylko raz (art. 3 Kodeksu wyborczego). Wielokrotne oddanie głosu zaprzeczyłoby idei równości. Dlatego w Kodeksie wyborczym zostały wprowadzone mechanizmy służące kontroli tego aspektu wyborów.

Zgodnie z art. 227. § 1 Kodeksu wyborczego: 

Wyborca głosuje tylko na jedną listę kandydatów, stawiając na karcie do głosowania znak „x” w kratce z lewej strony obok nazwiska jednego z kandydatów z tej listy, przez co wskazuje jego pierwszeństwo do uzyskania mandatu.

Jeden wyborca – jeden głos, to równość w znaczeniu formalnym, zaś materialny wymiar równości realizuje się w zasadzie, zgodnie z którą każdy głos waży tyle samo. 

Wybory do Senatu nie są określane jako równe, ponieważ funkcjonuje w nich inny system wybierania kandydatów. Pomimo tego, że w wyborach do Senatu każdy wyborca także posiada jeden głos, to  głosy mogą nie mieć równej siły. Dzieje się tak dlatego, że w każdym okręgu wyborczym wybierany jest tylko jeden senator, a okręgi mają różną liczbę wyborców. W efekcie wyborca w jednym okręgu może mieć mniejszy wpływ na wybór kandydata niż wyborca w innym okręgu. Więcej o nierównościach w sile głosu w wyborach do Senatu przeczytasz tutaj.  

W kontroli prawidłowości, a co za tym idzie – także równości wyborów, podstawową rolę odgrywały dotychczas stałe rejestry wyborców prowadzone przez gminy, a także tworzone na ich podstawie spisy wyborców.

Po nowelizacji Kodeksu wyborczego gminne rejestry zastąpił Centralny Rejestr Wyborców. W Centralnym Rejestrze Wyborców są uwzględnione osoby: którym przysługuje prawo do wybierania; osoby, które ukończyły 17 lat; osoby niemające prawa do wybierania na podstawie prawomocnego wyroku sądu (pozbawione praw publicznych, pozbawione praw wyborczych lub ubezwłasnowolnienie).

Centralny Rejestr Wyborców służy m.in. do generowania spisów wyborców (art 18. § 3 pkt 1 Kodeksu wyborczego), czyli dokumentów, które służą do przeprowadzenia głosowania w wyborach, które zostały zarządzone (art. 26 § 3 Kodeksu wyborczego) dla stałych obwodów głosowania. Na podstawie spisu ustala się listę osób mających prawo głosować na terenie konkretnej obwodowej komisji wyborczej w konkretnych wyborach. W Kodeksie przewidziano, że począwszy od 44 dnia przed wyborami spisy dla każdego obwodu głosowania będą generowane w CRW automatycznie (nie częściej niż raz na dobę) (art. 26. § 10 Kodeksu wyborczego).

Na wniosek wyborcy można zostać dopisanym do innego spisu wyborców, niż wynikałoby to z przypisania na podstawie adresu zameldowania lub stałego adresu zamieszkania. Wystarczy złożyć odpowiedni wniosek (w formie papierowej lub elektronicznej) do urzędu gminy, na terenie której mieści się obwód, w którym wyborca chce zagłosować (art. 28. § 4 Kodeksu wyborczego). Podobną funkcję pełni zaświadczenie do głosowania w miejscu pobytu w dniu wyborów (art. 32. § 1 Kodeksu wyborczego), które daje prawo do głosowania w dowolnym lokalu wyborczym (także za granicą) osobom, które wiedzą, że w dniu wyborów będą przebywać poza „swoim obwodem do głosowania”, np. ze względu na urlop lub wyjazd służbowy. Zaświadczenie można uzyskać, po uprzednim złożeniu wniosku, w dowolnie wybranym urzędzie gminy.

Dopisanie do spisu sprawia, że nie jest się uwzględnionym w innym spisie. W przeciwnym razie teoretycznie możliwe byłoby zagłosowanie w dwóch miejscach, co przeczy zasadzie równości.

Tak rutynowa procedura, jak weryfikacja, czy osoba odbierająca kartę do głosowania jest faktycznie tym, za kogo się podaje (konieczność okazania dowodu i złożenia podpisu), służy zapewnieniu równości wyborów. Także wykonanie urny wyborczej z przezroczystego materiału i konstrukcja uniemożliwiająca wrzucenie kart do urny inaczej niż przez przeznaczony do tego otwór oraz wyjęcie lub wysypanie głosów przed jej komisyjnym otwarciem (art. 41a. § 1 i § 2 Kodeksu wyborczego), mają wyeliminować możliwość fałszerstwa, które jest przestępstwem wymierzonym m.in. w równość wyborów.

Na zapewnienie równości wyborów ma wpływ kontrola prawidłowości ich przebiegu, w tym sposób liczenia głosów przez członków komisji wyborczych i sprawdzenie, czy liczba kart do głosowania odpowiada liczbie osób, które oddały głos.

Aspekt równości wyborów powinien być realizowany w odniesieniu nie tylko do wyborców, ale także do kandydatów. Równości sprzyja jawność finansowania kampanii wyborczej (art. 125 Kodeksu wyborczego) i wszystkie podporządkowane jej kodeksowe rozwiązania. W tym kontekście ważne są: 

– jednolite limity kwot, które można przeznaczyć na agitację wyborczą (art. 135. § 1. Kodeksu wyborczego);

– ściśle określony, zamknięty katalog podmiotów, które mogą zasilić komitet wpłatami. 

Komitety wyborcze wyborców mogą wspierać wyłącznie: obywatele polscy mający miejsce stałego zamieszkania na terenie kraju. Komitety wyborcze wyborców mogą także zaciągać kredyty bankowe na cele wyłącznie związane z wyborami (art. 132. § 3 Kodeksu wyborczego). 

Środki komitety wyborczego partii (lub koalicji partii) mogą pochodzić wyłącznie z funduszu wyborczego tej partii (art. 132. § 1 i § 2 Kodeksu wyborczego).

– maksymalne sumy wpłat, jakie można przeznaczyć na rzecz konkretnego komitetu (art. 134. § 2 i § 3) – każdy polski obywatel może przeznaczyć 15-krotność minimalnego wynagrodzenia za pracę, a kandydat 45-krotność minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, obowiązującego w dniu poprzedzającym dzień ogłoszenia aktu o zarządzeniu wyborów. 

Równe szanse w kampanii to także m.in. procedury zgłaszania kandydatów, taki sam czas na prowadzenie działań kampanijnych i związane z tym finansowanie agitacji wyborczej (po zarządzeniu wyborów), a także taki sam czas antenowy w mediach publicznych dla wszystkich komitetów, które zarejestrowały swoje listy w co najmniej połowie okręgów wyborczych (art. 253. § 1 i  § 2 Kodeksu wyborczego).

W odniesieniu do kandydatów równość manifestuje się nawet na poziomie takich detali, jak wygląd kart do głosowania. Zgodnie z art. 40 § 3 Kodeksu wyborczego: 

Karta do głosowania jest jedną kartką zadrukowaną jednostronnie. Wielkość i rodzaj czcionek oraz wielkość kratek przeznaczonych na postawienie znaku „x” są jednakowe dla oznaczeń wszystkich list i nazwisk kandydatów.