Procedura skarg indywidualnych do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka jest jedną z niewielu możliwości ubiegania się o gwarancję respektowania praw człowieka przez organy międzynarodowe. Uznaje się, że leży ona w sercu najskuteczniejszego systemu ochrony praw człowieka w Europie. Na czym polega?
Mający swoją siedzibę w Strasburgu Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) jest kluczowym elementem systemu ochrony praw człowieka Rady Europy. Jest to jedyny obecnie funkcjonujący organ sądowniczy przeznaczony do orzecznictwa w kwestii naruszeń stworzonej w systemie Rady Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (EKPC). ETPC został utworzony na mocy dołączonego do niej Protokołu 11 w 1994 r. Zgodnie z konwencją ETPC stoi na straży przestrzegania praw i wolności takich jak: prawo do życia, zakaz tortur, wolność wyrażania opinii, zakaz dyskryminacji, zakaz niewolnictwa czy prawo do rzetelnego procesu sądowego.
Polska do systemu EKPC dołączyła w 1993 r. Obecnie stronami konwencji są wszystkie państwa Europy (z wyjątkiem Białorusi, Rosji i Kosowa) oraz Turcja, Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. Podmiotami, których prawa chronione są przez konwencje, są wszystkie osoby podlegające jurysdykcji sądowej państw-stron. Oznacza to, że konwencję stosuje się nie tylko względem obywateli tych państw, ale także wszystkich innych osób przebywających na ich terytorium.
Skargi składane do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dzielimy na indywidulane i międzypaństwowe. Pierwsze mogą zostać złożone przez każdą jednostkę, grupę osób lub przez organizację pozarządową (NGOs). Skargi międzypaństwowe, jak sama nazwa wskazuje, składane są przez państwa-strony EKPC. Są one jednak bardzo rzadkie, ze względu potencjalnie negatywny wpływ, jaki mogłoby wywrzeć na stosunki dyplomatyczne między nimi.
Możemy także wyróżnić trzy rodzaje ofiar naruszeń praw chronionych przez EKPC: bezpośrednie, pośrednie i potencjalne. Najczęściej skargi są składane przez ofiary bezpośrednie, czyli osoby, których prawa zostały już naruszone lub potencjalne, czyli takie, których prawa są zagrożone w związku z jakimiś warunkami ustanowionymi w danym państwie. Rzadziej zdarzają się natomiast skargi ofiar pośrednich, a więc osób, których prawa nie zostały pogwałcone, ale pozostają one w bliskim związku z ofiarą bezpośrednią (np. matka lub ojciec).
Każda skarga, aby mogła być uznana za zasadną przez ETPC, musi spełniać specyficzne warunki. Przede wszystkim może ona zostać złożona dopiero po wyczerpaniu wszystkich środków odwoławczych przewidzianych prawem wewnętrznym. Musi także nastąpić w ciągu czterech miesięcy od daty podjęcia ostatecznej decyzji przez sąd krajowy.
Skarga nie może być także identyczna, jak inna skarga złożona wcześniej do ETPC, chyba że zaszły jakieś nowe okoliczności, znacząco zmieniające sytuację. Nie może być także złożona w tej samej sprawie, co skarga skierowana już wcześniej do innego międzynarodowego organu ochrony praw człowieka (np. do Rady Praw Człowieka ONZ). Nie może być też anonimowa i musi zostać złożona w związku z doznaniem poważnej szkody.
Szczegółowe kryteria dopuszczalności skarg oraz ich wzór możecie znaleźć na oficjalnej stronie trybunału.
Jeżeli prawo wynikające z konwencji zostało naruszone, Trybunał musi odpowiedzieć sobie jeszcze na parę pytań. Przede wszystkim istotne jest to, czy naruszenie zostało spowodowane na skutek, zgodnych z prawem krajowym, działań funkcjonariusza publicznego (np. policjanta, nauczyciela albo sędziego). Trybunał orzeka w sprawie naruszeń wynikających z działalności państwa – jego funkcjonariuszy podczas służby, analizując, czy prawo krajowe jest zgodne z EKPC. Następnie rozważa się, czy naruszenie wynikało z interwencji koniecznej w demokratycznym państwie prawa oraz czy była to interwencja proporcjonalna do zaistniałego zagrożenia.
ETPC składa się z 46 sędziów (po jednym na każde państwo-stronę EKPC). Polskimi sędziami byli dotychczas: Jerzy Makarczyk (1992–2002), Lech Garlicki (2002–2012) i Krzysztof Wojtyczek (od 2012). Trybunał rozpatruje zgłoszone do niego sprawy na paru etapach. Na każdym nich skarga może zostać odrzucona.
Skargi indywidualne rozpatrywane są najpierw przez pojedynczych sędziów, którzy sprawdzają podstawowe kryteria zasadności skargi. Następnie trafia ona do Komitetu złożonego z trzech sędziów. Jeżeli sprawa jest oczywista, Komitet może wydać orzeczenie na podstawie podobnych skarg przyjętych już przez Trybunał. W przeciwnym razie przekazuje ją Izbie złożonej z siedmiu sędziów. Izba podejmuje ostateczną decyzje w sprawie skargi.
Jeżeli zapadła decyzja niekorzystna dla wnioskodawcy, może się on odwołać do Wielkiej Izby. Grupa pięciu sędziów rozpatruje wtedy zasadność odwołania. Jeśli zostanie ono uznane, Wielka Izba, w której zasiada 17 sędziów, rozpatruje sprawę. Od jej decyzji nie można już się odwołać.
Jeżeli skarga zostanie uznana za zasadną przez ETPC, wydaje on orzeczenie w konkretnej sprawie. W orzeczeniu nakłada na państwo obowiązek jak najszybszego zrównania prawa wewnętrznego państwa z prawem wynikającym z EKPC.
Trybunał może także nałożyć na państwo obowiązek przyznania ofierze zadośćuczynienia. Może być ono w formie pieniężnej, ale także, jeżeli jest to możliwe, w formie przywrócenia stanu sprzed naruszenia (np. przywrócenie ofiary na stanowisko w miejscu pracy, z którego została zwolniona niezgodnie z zakazem dyskryminacji).
Listę najistotniejszych orzeczeń Trybunału możecie znaleźć na jego stronie.