Koniec „okradania ze wspólnego czasu”? Dwa projekty nowego urlopu dla mam wcześniaków

Obecne przepisy

Przepisy związane z urlopem macierzyńskim omawia dział ósmy Kodeksu pracy „Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem”. Znajdziemy tam między innymi regulacje, które chronią pracownice w okresie ciąży oraz w trakcie urlopu macierzyńskiego przed zwolnieniem z pracy, zakaz zatrudniania pracownicy w ciąży w godzinach nocnych oraz zakaz pracy w ramach nadgodzin (dotyczy to także każdego pracownika wychowującego dziecko w wieku do 8 lat, chyba że sam się na to zgodzi). Poza tym przepisy regulują kwestie związane z urlopami: macierzyńskim, rodzicielskim, ojcowskim i wychowawczym. 

W związku z urodzeniem dziecka każdej pracownicy przysługuje urlop macierzyński. Może on trwać od 20 tygodni (w przypadku urodzenia jednego dziecka) do nawet 37 tygodni (w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie). Urlop można rozpocząć przed przewidywaną datą porodu (maksymalnie 6 tygodni), jednak nie zmienia to jego długości. Jeśli pracownica wykorzysta 6 tygodni urlopu macierzyńskiego przed urodzeniem (jednego) dziecka, wówczas po porodzie zostaje jej 14 tygodni urlopu.

Zgodnie z obecnym prawem, jeśli dziecko wymaga hospitalizacji, pracownica może przerwać urlop macierzyński i wykorzystać go po wyjściu dziecka ze szpitala. Może to jednak zrobić dopiero po wykorzystaniu 8 tygodni urlopu bezpośrednio po porodzie (co ma jej umożliwić zregenerowanie sił po ciąży i porodzie). W zamyśle przepisy te mają więc chronić kobietę i dać jej czas na powrót do pełni sił, jednak stają się problematyczne, kiedy dziecko urodziło się przedwcześnie i/lub wymaga długotrwałej hospitalizacji. Dla przykładu: kobieta, która wykorzystała 6 tygodni urlopu przed porodem, a jej dziecko wymaga długotrwałej hospitalizacji od razu po urodzeniu, może przerwać urlop macierzyński dopiero po 8 tygodniach od porodu, a więc pozostaje jej jedynie 6 tygodni urlopu do wykorzystania po wypisaniu dziecka ze szpitala. 

Dla rodziców szczególnie chorych dzieci przewidziano także możliwość wydłużenia urlopu rodzicielskiego (który przysługuje wszystkim rodzicom-pracownikom po urlopie macierzyńskim i wynosi 41 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka lub 43 tygodnie w przypadku porodu mnogiego). Jeśli u dziecka zdiagnozowano ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, rodzice mają prawo do urlopu rodzicielskiego wydłużonego o 24 tygodnie.

Dwie propozycje

Już w styczniu 2024 r. przedstawicielki Ogólnopolskiego Porozumienia „Razem dla Wcześniaków” spotkały się z władzami Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Na ręce ministry Agnieszki Dziemianowicz-Bąk została złożona petycja dotycząca urlopów macierzyńskich dla matek wcześniaków. Organizacje chciały, aby w takiej sytuacji urlop macierzyński rozpoczynał się dopiero w momencie wypisu dziecka ze szpitala, a w czasie jego hospitalizacji matce przysługiwało zwolnienie lekarskie.

W odpowiedzi na postulaty rodziców i organizacji społecznych pojawiły się dwie propozycje wydłużenia urlopu macierzyńskiego dla rodziców wcześniaków i dzieci hospitalizowanych od razu po urodzeniu. Pierwsza z nich to poselski projekt Konfederacji. W pracach nad nim wnioskodawców reprezentuje Karina Bosak – jedyna kobieta w 18-osobowym klubie poselskim tej partii. Projekt został złożony w czerwcu, a pod obrady na sali plenarnej trafił 12 września 2024 r., podczas 17. posiedzenia Sejmu X kadencji. Po pierwszym czytaniu skierowano go do dalszych prac w Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w kodyfikacjach. 

Druga propozycja to projekt rządowy, przygotowany przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Rada Ministrów przyjęła projekt 29 października 2024 r., a 31 października trafił on do Sejmu i został skierowany do pierwszego czytania na sali plenarnej. Projekt będzie prezentowała ministra rodziny, pracy i polityki społecznej Agnieszka Dziemianowicz-Bąk.

Proponowane zmiany mają w pewien sposób zrekompensować matkom dzieci przedwcześnie urodzonych i hospitalizowanych brak możliwości przerwania urlopu macierzyńskiego przez pierwsze 8 tygodni po porodzie. Dzięki wprowadzeniu dodatkowego urlopu macierzyńskiego pracujący rodzice mają zyskać możliwość dłuższego sprawowania opieki nad dzieckiem po jego wyjściu ze szpitala. Nowy urlop ma umożliwić rodzicom kontynuację leczenia i rehabilitacji dziecka bez konieczności rezygnowania z pracy lub wykorzystywania urlopu wypoczynkowego i zwolnień lekarskich.

Co ciekawe, zgodnie z projektem rządowym nowe świadczenie ma co roku kosztować budżet państwa ok. 55 mln zł, natomiast w projekcie Konfederacji pada kwota 393 mln zł. 

Projekt Konfederacji

Według projektu ustawy, złożonego przez klub Konfederacji, pracujące mamy dzieci hospitalizowanych przez ponad 30 dni w pierwszych 45 dniach życia będą mogły wydłużyć urlop macierzyński o całkowity czas hospitalizacji dziecka (ale maksymalnie o 24 tygodnie). Prawo do skorzystania z wydłużonego urlopu macierzyńskiego przysługuje również pracownikowi – ojcu wychowującemu dziecko w zakresie niewykorzystanym przez matkę dziecka. Wydłużenie urlopu będzie możliwe na wniosek pracownicy, złożony pracodawcy w postaci papierowej lub elektronicznej nie później niż na 21 dni przed upływem podstawowego wymiaru urlopu macierzyńskiego. Pracodawca nie może odmówić udzielenia urlopu. Za dodatkowy urlop macierzyński przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości 100 proc. podstawy wymiaru zasiłku.

W opiniach dotyczących projektu oraz podczas sejmowej dyskusji padło kilka zarzutów wobec tej propozycji. Przede wszystkim projekt Konfederacji nie reguluje sytuacji rodziców nieubezpieczonych, niepracujących i rolników. Nie zawiera także propozycji zmian pragmatyk służbowych, czyli odrębnych ustaw regulujących kwestie związane ze stosunkiem pracy pewnych szczególnych grup pracowników, m.in. funkcjonariuszy Służby Celno-Skarbowej, Policji, Straży Pożarnej, Służby Kontrwywiadu itp. 

Zasadniczo projekt Konfederacji ma po prostu węższy zakres niż projekt rządowy – poprzestaje na wprowadzeniu regulacji dot. wydłużenia urlopu macierzyńskiego w Kodeksie pracy i uregulowaniu kwestii zasiłku macierzyńskiego. Z tego powodu zgodnie z tym projektem dodatkowy urlop nie przysługuje na przykład rodzicom adopcyjnym czy innym członkom bliskiej rodziny pracownika w szczególnych sytuacjach, tak jak ma to miejsce w przypadku podstawowego okresu urlopu macierzyńskiego. W projekcie Konfederacji brakuje także m.in. przepisów związanych z ochroną pracownicy przed zwolnieniem w okresie dodatkowego urlopu macierzyńskiego. 

Jeżeli natomiast chodzi o samą zasadę przyznawania dodatkowego urlopu – w projekcie Konfederacji jest ona dużo prostsza i jednolita dla wszystkich przypadków urodzeń. Projekt nie różnicuje możliwości uzyskania urlopu w zależności od tygodnia ciąży, w którym urodziło się dziecko, ani jego wagi. Jest tylko jeden wymóg – 30 dni hospitalizacji w pierwszych 45 dniach życia. Projekt Konfederacji zakłada także znacznie wyższy próg maksymalnej długości wydłużonego urlopu macierzyńskiego niż projekt rządowy.

Projekt rządowy

Zgodnie z propozycją rządu rodzice dzieci hospitalizowanych w pierwszych tygodniach życia będą mogli skorzystać z uzupełniającego urlopu macierzyńskiego. Dodatkowy urlop może trwać maksymalnie 15 tygodni i jest zależny od długości pobytu noworodka w szpitalu oraz tygodnia ciąży, w którym urodziło się dziecko, lub urodzeniowej masy ciała. Rodzicowi będzie przysługiwał tydzień urlopu za każdy tydzień pobytu dziecka w szpitalu w przypadku urodzenia dziecka:

• przed ukończeniem 28. tygodnia ciąży lub ważącego do 1000 g (maks. 15 tygodni dodatkowego urlopu);
• po ukończeniu 28. tygodnia ciąży i przed ukończeniem 37. tygodnia ciąży i ważącego więcej niż 1000 g (maks. 8 tyg.);
• po ukończeniu 37. tygodnia ciąży, jeśli dziecko przebywa w szpitalu co najmniej 2 kolejne dni w okresie od 5. do 28. dnia po porodzie (jeśli te warunki są spełnione pracownicy przysługuje tydzień urlopu za tydzień pobytu dziecka w szpitalu do upływu 8. tygodnia po porodzie). 

Okresy hospitalizacji sumują się i są zaokrąglane w górę do pełnego tygodnia – na przykład jeśli noworodek przebywa w szpitalu 6 dni podczas jednego pobytu i 2 dni podczas drugiego pobytu, to rodzicowi przysługują dwa tygodnie uzupełniającego urlopu macierzyńskiego.

W przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie przy ustalaniu długości uzupełniającego urlopu macierzyńskiego ma być brana pod uwagę waga dziecka o najniższej masie urodzeniowej oraz okres pobytu w szpitalu dziecka najdłużej hospitalizowanego.

Tak samo jak w przypadku projektu Konfederacji za dodatkowy urlop macierzyński przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości 100 proc. podstawy wymiaru zasiłku. Urlop jest udzielany na wniosek, który należy złożyć najpóźniej 21 dni przed zakończeniem korzystania z podstawowego urlopu macierzyńskiego. Pracodawca nie może odmówić udzielenia urlopu.

Poza pracownikiem, który rozpoczął korzystanie z uzupełniającego urlopu macierzyńskiego, z części tego urlopu może skorzystać drugi rodzic. W szczególnych sytuacjach prawo do urlopu może zostać przeniesione także na innego członka najbliższej rodziny np. w przypadku hospitalizacji pracownika, legitymowania się przez pracownika orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji, zgonu pracownika, porzucenia dziecka. W takich przypadkach funkcjonować mają te same zasady, które obowiązują w odniesieniu do podstawowego wymiaru urlopu macierzyńskiego.

W trakcie dodatkowego urlopu macierzyńskiego mają obowiązywać przepisy ochronne związane z korzystaniem z uprawnień rodzicielskich (tak jak w przypadku podstawowego urlopu macierzyńskiego), a więc m.in. pracodawca nie może rozwiązać stosunku pracy z osobą będącą na urlopie, a po jego zakończeniu pracownik powinien powrócić do pracy na dotychczasowym stanowisku.

Projekt dostosowuje także przepisy w innych ustawach, tak aby nowy urlop jednakowo przysługiwał np. rolnikom (osobom ubezpieczonym w KRUS), a także osobom niezatrudnionym i/lub nieubezpieczonym. W przypadku tych ostatnich wydłużeniu ulegnie okres wypłacania świadczenia rodzicielskiego, czyli odpowiednika zasiłku macierzyńskiego, ale dla osób nieubezpieczonych/niezatrudnionych. Do uzupełniającego urlopu macierzyńskiego będą mieli prawo także rodzice adopcyjni i rodziny zastępcze, jeżeli pobyt dziecka w szpitalu będzie miał miejsce po przyjęciu dziecka na wychowanie.

W projekcie wnioskodawcy zawarli również proponowane zmiany w wielu innych ustawach, które zawierają przepisy dotyczące urlopu macierzyńskiego w odniesieniu do konkretnych grup pracowników np. ustawie o Policji, ustawie o Straży Granicznej, ustawie o Państwowej Straży Pożarnej, a nawet ustawie o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego. Zmiany w tych ustawach regulują głównie kwestie uposażenia oraz ochrony funkcjonariusza przed zwolnieniem ze służby w trakcie korzystania z uprawnień rodzicielskich. Zmiany mają charakter dostosowujący – przeważnie polegają na dodaniu okresu uzupełniającego urlop macierzyński do istniejących już przepisów regulujących sytuację funkcjonariuszek i funkcjonariuszy w okresie ciąży, urlopu macierzyńskiego, ojcowskiego, rodzicielskiego i wychowawczego.

Co dalej?

Aktualnie projekt rządowy czeka na pierwsze czytanie w Sejmie. Na razie nie znamy jeszcze terminu, w którym trafi on pod obrady na sali plenarnej. Następnie oba projekty – rządu i klubu Konfederacji – będą prawdopodobnie wspólnie rozpatrywane w Komisji ds. Nadzwyczajnej ds. zmian w kodyfikacjach. Takie zapowiedzi pojawiły się już podczas debaty nad projektem Konfederacji, nad którym do tej pory nie ruszyły żadne prace w komisji. 

Podczas prac nad ustawą zakładano, że nowy urlop może wejść wraz z początkiem 2025 r. Już teraz wiemy, że tak się prawdopodobnie nie stanie, ponieważ termin vacatio legis (okres pomiędzy urzędowym ogłoszeniem aktu prawnego a jego wejściem w życie) w rządowym projekcie został zmieniony z 21 dni do 3 miesięcy. Warto wspomnieć, że w procesie konsultacji organizacja pracodawców Konfederacja Lewiatan zaproponowała wydłużenie terminu vacatio legis do minimum 30 dni, KRUS wnioskował o 90 dni, a ZUS o co najmniej 12 miesięcy.

Wydłużenie vacatio legis jest szczególnie ważne w kontekście zapisu, zgodnie z którym nowy urlop będzie przysługiwał także rodzicom, którzy korzystają z urlopu macierzyńskiego w dniu wejścia ustawy w życie. W takiej sytuacji wniosek o dodatkowy urlop musi zostać złożony najpóźniej w ostatnim dniu podstawowego urlopu macierzyńskiego. Opóźnienie wejścia ustawy w życie sprawi więc, że część rodziców wcześniaków, wyczekujących na nowe świadczenie, nie będzie już mogła z niego skorzystać.

Organizacje społeczne apelują więc o jak najszybsze procedowanie ustawy w Sejmie. Przedstawiciele Fundacji Koalicja dla wcześniaka, współtwórcy Ogólnopolskiego Porozumienia „Razem dla wcześniaków” chwalą tempo prac i jakość dialogu z Ministerstwem Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, ale jednocześnie podkreślają: „Wiemy, jak bardzo mamy wcześniaków czekają na wejście ustawy w życie i wyliczają, czy zdążą się «załapać» na nowe świadczenie, dostajemy w tej sprawie mnóstwo pytań od mam aktualnie przebywających na urlopach macierzyńskich”.

Światowy Dzień Wcześniaka w Sejmie

17 listopada obchodzony jest Światowy Dzień Wcześniaka. Z tej okazji w sejmie odbyło się spotkanie z wcześniakami i ich rodzicami oraz debata o wyzwaniach i sukcesach w opiece nad dziećmi przedwcześnie urodzonymi. W spotkaniu wziął udział marszałek Sejmu Szymon Hołownia, a poprowadziła je posłanka Aleksandra Leo (Polska 2050–TD), przewodnicząca Parlamentarnego Zespołu ds. Zdrowia Matki i Dziecka, a prywatnie mama wcześniaka – czteroletniej Róży. 

Marszałek Sejmu zapowiedział, że projekt ma trafić pod obrady Sejmu już podczas najbliższego posiedzenia – w czwartek 21 listopada. 

W spotkaniu wzięli udział także: wiceministra rodziny, pracy i polityki społecznej Aleksandra Gajewska, zastępca Rzecznika Praw Dziecka Adam Chmura, przedstawicielka Biura Rzecznika Praw Pacjenta Joanna Niewiadomska oraz przedstawiciele organizacji i eksperci neonatologii, w tym: krajowa konsultantka w dziedzinie neonatologii prof. Ewa Helwich, prezeska Fundacji Koalicja dla Wcześniaka prof. Maria Katarzyna Borszewska-Kornacka oraz prezes Polskiego Towarzystwa Neonatologicznego prof. Tomasz Szczapa.