Rząd zapowiada przeprowadzenie referendum dotyczące nowej polityki migracyjnej i azylowej UE. Odbędzie się ono prawdopodobnie razem z jesiennymi wyborami parlamentarnymi. Sprawdzamy, w jaki sposób będzie zorganizowane, kto je przeprowadzi i kto za nie zapłaci.
W czerwcu prezes PiS Jarosław Kaczyński zaproponował przeprowadzenie referendum, które prawdopodobnie odbędzie się w trakcie jesiennych wyborów parlamentarnych. Nadal nie wiadomo, jakie dokładnie pytanie lub pytania zostaną w nim zadane, ale obóz rządzący zapowiada, że dotyczyć będą nowej polityki migracyjnej i azylowej UE. Zdaniem opozycji rząd nieprawdziwie przedstawia nowe przepisy, które próbuje wprowadzić UE, aby wykorzystać lęk przed migracją do mobilizacji swojego elektoratu. Pojawiają się także istotne pytania odnoszące się do kwestii technicznych związanych z referendum – w jaki sposób ma zostać zorganizowane?; kto ma je przeprowadzić?; i kto za nie zapłaci? Spróbujmy na nie odpowiedzieć.
W Polsce procedura przeprowadzania referendum regulowana jest przez Konstytucję i Ustawę o referendum ogólnokrajowym. Referendum ogólnokrajowe może zarządzić jedynie Sejm bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy wszystkich posłów lub prezydent za zgodą bezwzględnej większości Senatu także wyrażonej przy udziale w głosowaniu co najmniej połowy wszystkich senatorów. Ważność referendum stwierdza Sąd Najwyższy, a warunkiem uznania go za wiążące jest udział ponad połowy uprawnionych do głosowania.
Art. 125 Konstytucji RP:
1. W sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe.
2. Referendum ogólnokrajowe ma prawo zarządzić Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów lub Prezydent Rzeczypospolitej za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
3. Jeżeli w referendum ogólnokrajowym wzięło udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania, wynik referendum jest wiążący.
4. Ważność referendum ogólnokrajowego oraz referendum, o którym mowa w art. 235 ust. 6, stwierdza Sąd Najwyższy.
5. Zasady i tryb przeprowadzania referendum określa ustawa.
Istotą referendum jest to, aby dać obywatelom możliwość wyrażenia swojej opinii na temat wyjątkowo ważny dla państwa. Podczas głosowania w referendum wyborcy będą mogli udzielić pozytywnej lub negatywnej odpowiedzi na postawione pytanie lub też wybrać pomiędzy zaproponowanymi wariantami rozwiązań. Na karcie do głosowania można zamieścić także wyjaśnienie dotyczące przedmiotu referendum.
Podstawowym organem, któremu ustawa powierza organizację i przeprowadzenie referendum, jest Państwowa Komisja Wyborcza. Do jej zadań w szczególności należą:
– nadzorowanie przygotowań do organizacji referendum,
– kontrola przestrzegania przepisów regulujących zasady i tryb jego przeprowadzenia,
– rozpatrywanie skarg na działalność komisarzy wyborczych,
– sporządzenie sprawozdania z przebiegu oraz protokołu o wyniku referendum,
– podanie do wiadomości publicznej oraz ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP wyniku referendum.
W procesie organizacji referendum uczestniczą także komisarze wyborczy. Współpracują oni z właściwymi organami samorządów terytorialnych w celu zapewnienia właściwej organizacji referendum w przypisanym im lokalnym obszarze. Komisarze wyborczy nadzorują działalność komisji obwodowych. Rozpatrują skargi na ich działalność oraz kontrolują zgodność ich działań z przepisami ustawy o referendum ogólnokrajowym. Po ustaleniu wyniku głosowania, komisarze wyborczy przekazują go także do PKW.
Wspomniane wyżej komisje obwodowe są trzecim organem zaangażowanym w organizację referendum. Każdą z nich powołuje lokalny wójt, burmistrz lub prezydent miasta spośród osób uprawnionych do udziału w referendum, stale zamieszkałych na obszarze danej gminy. Komisja obwodowa musi zostać powołana najpóźniej na 21 dni przed referendum. Na pierwszym posiedzeniu komisji wybiera się przewodniczącego i jego zastępcę, a skład komisji obwodowej podaje się do wiadomości publicznej.
Do zadań komisji obwodowej należy przede wszystkim przeprowadzenie głosowania w obwodzie. Członkowie komisji obwodowej ustalają liczbę osób uprawnionych do udziału w referendum oraz liczbę osób, którym wydano karty do głosowania. Po zakończeniu głosowania przewodniczący komisji obwodowej w obecności jej członków otwiera urnę. Następnie wszyscy członkowie liczą wyjęte z niej karty i ustalają liczbę ważnych głosów oraz wynik referendum w tym obwodzie. Wszystkie informacje komisja zawiera następnie w sporządzonym przez siebie protokole, który przekazuje później właściwemu komisarzowi wyborczemu. Po sporządzeniu protokołu komisja obwodowa niezwłocznie podaje do wiadomości publicznej wynik głosowania poprzez wywieszenie protokołu w łatwo dostępnym dla zainteresowanych miejscu w swoim lokalu.
Art. 25 ust. 2 Ustawy o referendum ogólnokrajowym:
W protokole głosowania w obwodzie wymienia się liczby:
1) osób uprawnionych do głosowania;
2) osób, którym wydano karty do głosowania;
3) kart nieważnych, o których mowa w art. 23;
4) kart ważnych (osób, które wzięły udział w głosowaniu);
5) głosów nieważnych, o których mowa w art. 21 ust. 2 lub 3;
6) głosów ważnych;
7) głosów ważnych – osobno: pozytywnych „Tak” oraz negatywnych „Nie” oddanych w odpowiedzi na postawione pytanie lub za wyborem określonego wariantu rozwiązania.
Prace komisji obwodowych mogą być także kontrolowane przez mężów zaufania lub ich zastępców. Wyznaczyć ich mogą partie polityczne, kluby poselskie i senatorskie lub niektóre stowarzyszenia, organizacje społeczne i fundacje. Przypisują wtedy po jednym mężu zaufania do każdej komisji, aby ci mogli obserwować przebieg głosowania i proces ustalenia wyników referendum w danym obwodzie. Mężom zaufania przysługuje prawo do zamieszczenia uwag w protokole, z uwzględnieniem konkretnych uwag.
Art. 16 ust. 2 Ustawy o referendum ogólnokrajowym:
Minister właściwy do spraw administracji publicznej, po porozumieniu z Państwową Komisją Wyborczą, określi, w drodze rozporządzenia, wysokość oraz szczegółowe zasady, na podstawie których przysługują członkom komisji obwodowych diety, zryczałtowane diety oraz zwrot kosztów podróży i noclegów, a także tryb udzielania im dni wolnych od pracy.
Organem pomocniczym dla PKW w sprawach organizacyjno-technicznych jest Krajowe Biuro Wyborcze. Do jego zadań należy zapewnienie warunków administracyjnych, finansowych i technicznych, związanych z organizacją referendum.
Art. 18. ust. 1 Ustawy o referendum ogólnokrajowym:
Organizacyjno-techniczne warunki wykonywania zadań związanych z przeprowadzeniem referendum przez Państwową Komisję Wyborczą i komisarzy wyborczych zapewnia Krajowe Biuro Wyborcze, działające na podstawie przepisów ustawy z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy.
7 lipca Sejm uchwalił nowelizację ustawy o referendum ogólnokrajowym, aby umożliwić przeprowadzenie referendum tego samego dnia co wybory parlamentarne. Obecnie między przepisami Kodeksu wyborczego a Ustawy o referendum ogólnokrajowym istnieją pewne różnice. Po pierwsze, wybory odbywają się w godzinach od 7:00 do 21:00, a jednodniowe referendum w godzinach od 6:00 do 22:00. Po drugie, ustawa o referendum dopuszcza głosowanie tylko osobiste, a nie przez pełnomocnika lub korespondencyjne. Nowelizacja ta ma na celu ujednolicić te przepisy. Ogranicza więc czas głosowania w referendum do godzin zgodnych z godzinami głosowania w wyborach oraz dopuszcza możliwość głosowania korespondencyjnego lub przez pełnomocnika. Znaczne kontrowersje wzbudza jednak moment wprowadzania nowelizacji. Jest to kolejna zmiana polskiego prawa wyborczego tuż przed wyborami parlamentarnymi. Wielu ekspertów zauważa, że nowelizacja narusza zasadę ciszy legislacyjnej, która jest nieodłącznym elementem art. 2 Konstytucji. Zgodnie z nią, nie można dokonywać istotnych zmian w prawie wyborczym w ciągu ostatnich sześciu miesięcy przed wyborami.
Wydatki związane z organizacją referendum ogólnokrajowego finansowane są z rezerw celowych budżetu państwa. W związku z tym finansowanie to obejmuje wyżej wspomniane zadania PKW, KBW, komisarzy wyborczych, komisji obwodowych, organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego. Środki finansowe na zadania zlecone wykonywane przez jednostki samorządu terytorialnego są przekazywane w terminach umożliwiających ich wykonywanie. Dysponentem tych środków finansowych jest kierownik KBW, a informację o wszystkich wydatkach musi podać do wiadomości publicznej w terminie 5 miesięcy od dnia referendum.
Pozostaje jeszcze kwestia finansowania kampanii. Każdy komitet uprawniony jest do prowadzenia kampanii referendalnej. Komitety mogą zostać utworzone przez partie polityczne, kluby poselskie, stowarzyszenia, fundacje i organizacje społeczne. Jeżeli referendum zostanie przeprowadzone tego samego dnia co wybory parlamentarne, to wokół referendum powstaną oddzielne dodatkowe komitety oprócz tych, które powstaną na potrzeby wyborów parlamentarnych. Każda ze stron zyska wtedy dodatkowe środki na finansowanie swojego przekazu politycznego, a kwestia reguł i limitów finansowych, które ich dotyczą, stanie się dużo bardziej otwarta. Jednym z ciężkich do przewidzenia scenariuszy jest możliwość prowadzenia kampanii referendalnej przez prywatne organizacje, stowarzyszenia lub fundacje, które na papierze nie będą związane z żadnym ugrupowaniem politycznym. W rzeczywistości jednak dodatkowe środki walki o poparcie w wyborach parlamentarnych będą mogły tą drogą przechodzić na korzyść kandydujących, a cały proces może spowodować, że finansowanie wydatków na te cele nie będzie transparentne.
Art. 48 ust. 1 Ustawy o referendum ogólnokrajowym
Podmiotami uprawnionymi do udziału w kampanii referendalnej w programach radiowych i telewizyjnych, o których mowa w art. 49–55, zwanymi dalej „podmiotami uprawnionymi”, są:
1) partia polityczna, która w ostatnich przed referendum wyborach do Sejmu:
a) samodzielnie tworząc komitet wyborczy, otrzymała, w skali kraju, co najmniej 3% ważnie oddanych głosów na jej okręgowe listy kandydatów na posłów,
b) wchodziła w skład koalicji wyborczej, której okręgowe listy kandydatów na posłów otrzymały, w skali kraju, co najmniej 6% ważnie oddanych głosów;
2) klub poselski, klub senatorski oraz klub parlamentarny, które na rok przed dniem ogłoszenia uchwały lub postanowienia o zarządzeniu referendum zrzeszały odpowiednio posłów lub senatorów wybranych spośród kandydatów zgłoszonych przez komitet wyborczy wyborców, a posłowie lub senatorowie ci stanowili więcej niż połowę składu tych klubów;
3) stowarzyszenie lub inna organizacja społeczna, która spełnia następujące warunki:
a) została zarejestrowana lub zgłoszona, zgodnie zobowiązującymi przepisami, nie później niż na rok przed dniem ogłoszenia uchwały lub postanowienia o zarządzeniu referendum,
b) obszar jej działania obejmuje całe terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
c) prowadzi działalność związaną z przedmiotem referendum, a działalność ta mieści się w zakresie jej celów statutowych;
4) fundacja, która spełnia warunki określone w pkt 3 lit. a i c;
5) pełnomocnik, o którym mowa w art. 63 ust. 3.
Referendum: nie chodzi o migrantów, tylko o kasę?
Wojciech Hermeliński: PiS podwójnie zarobi na referendum
Referendum tego samego dnia, co wybory parlamentarne
Ustawa o referendum ogólnokrajowym
Konstytucja RP (Art. 125)