Jesienią odbędą się wybory parlamentarne, w których Polki i Polacy zdecydują, kto będzie sprawował władzę ustawodawczą. Sejm, czyli izba niższa parlamentu, zajmuje szczególnie ważną pozycję w polskim systemie politycznym. Odgrywa najważniejszą rolę w procesie legislacyjnym, ale pełni również wiele innych funkcji. Na czym one polegają?
Sejm jest jedną z dwóch izb parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej. Wybierany jest na czteroletnie kadencje, które rozpoczynają się z dniem pierwszego posiedzenia i trwają do dnia poprzedzającego zebranie się Sejmu następnej kadencji. Sejm składa się z 460 posłów, wchodzących w skład różnych kół i klubów parlamentarnych. Posłowie mogą także pozostawać niezrzeszeni (nie należeć do żadnego ugrupowania).
Regulamin Sejmu:
Art. 9
Organami Sejmu są:
1) Marszałek Sejmu,
2) Prezydium Sejmu,
3) Konwent Seniorów,
4) komisje sejmowe.
W skład Sejmu wchodzą cztery organy. Pierwszy to marszałek Sejmu, który jest jego najwyższym przedstawicielem. Wybierany jest większością bezwzględną na początku każdej kadencji. Przewodniczy obradom Sejmu i czuwa w ich trakcie nad przestrzeganiem Regulaminu Sejmu. Stoi także na straży praw, godności i powagi izby. Więcej o nim pisaliśmy w tekście Co może marszałek Sejmu?
Prezydium Sejmu składa się z marszałka Sejmu i wicemarszałków (przedstawicieli wszystkich ugrupowań politycznych). O liczbie wicemarszałków Sejm decyduje w drodze uchwały na pierwszym posiedzeniu każdej kadencji. W Polsce zwyczajowo przyjęłą się zasada, że każdy duży klub parlamentarny ma swojego wicemarszałka. Prawnie nie ma jednak takiego obowiązku. W obradach Prezydium jako doradca uczestniczy także szef Kancelarii Sejmu. Do zadań Prezydium należy przede wszystkim ustalanie planu prac izby. Organ ten może wybrać tygodnie, w których odbywać się będą kolejne posiedzenia Sejmu. Musi jednak zrobić to z co najmniej trzytygodniowym wyprzedzeniem. Prezydium dokonuje także wykładni Regulaminu Sejmu (po zasięgnięciu opinii Komisji Regulaminowej, Spraw Poselskich i Immunitetowych) i koordynuje współpracę między komisjami sejmowymi.
Konwent Seniorów jest organem zapewniającym współdziałanie klubów w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac Sejmu. W jego skład wchodzą: marszałek, wicemarszałkowie, przewodniczący lub wiceprzewodniczący klubów oraz przedstawiciele porozumień, a także klubów parlamentarnych, jeśli reprezentują co najmniej 15 posłów oraz kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą. W posiedzeniach Konwentu Seniorów bierze udział z głosem doradczym szef Kancelarii Sejmu. Konwent Seniorów opiniuje: projekty planów prac Sejmu tworzone przez Prezydium, projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń Sejmu i ich terminy, wnioski co do trybu dyskusji nad poszczególnymi punktami porządku dziennego posiedzenia Sejmu, wnioski co do wyboru przez Sejm jego organów, zadania i przebieg pracy Kancelarii Sejmu oraz inne sprawy przekazane przez marszałka lub Prezydium Sejmu.
Komisje sejmowe są odpowiedzialne za analizę projektów ustaw dotyczących przypisanych im zagadnień. Są powoływane do rozpatrywania i przygotowywania spraw, nad którymi obraduje Sejm. Komisje dzielą się na stałe, nadzwyczajne i śledcze. Obecnie funkcjonuje 29 komisji stałych m.in. Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka, Komisja Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki i Komisja Obrony Narodowej. W pracach komisji często uczestniczą niezależni eksperci w dziedzinie, której dotyczy rozpatrywany projekt ustawy.
Sejm jest jedną z dwóch izb parlamentu, któremu Konstytucja powierza władzę ustawodawczą (art. 10 i art. 95 ust. 1). Podstawową rolą Sejmu jest więc jego udział w procesie legislacyjnym, czyli w procedurze tworzenia prawa. Prawo zgłoszenia inicjatywy ustawodawczej w Sejmie przysługuje grupie 15 posłów i komisjom.
Procedura ustawodawcza rozpoczyna się od pierwszego czytania, które zazwyczaj ma miejsce na posiedzeniu odpowiedniej komisji. W przypadku projektów ustaw dotyczących m.in. zmian ustrojowych w państwie, praw i wolności obywateli, prawa wyborczego, kodeksów oraz podatków i finansów, wnioskodawaca musi najpierw przedstawić propozycje całej izbie na posiedzeniu plenarnym.
Po zakończeniu pierwszego czytania na posiedzeniu komisji, wyznacza ona sprawozdawcę, który następnie prezentuje jej wnioski przed całą izbą. Podczas drugiego czytania posłowie oraz Rada Ministrów mogą zgłaszać dodatkowe poprawki do sprawozdania komisji. Jeżeli dotyczą one nowych spraw, nierozpatrzonych dotychczas przez komisję, projekt wraz z poprawkami ponownie zostaje przekazany na jej obrady.
Dodatkowe sprawozdanie komisji zostaje przedstawione na posiedzeniu plenarnym Sejmu. Następnie podczas trzeciego czytania następują głosowania nad projektem ustawy. Jeżeli pojawi się wniosek o odrzucenie jej w całości, to na początku posłowie głosują właśnie nad nim. Następnie nad poszczególnymi poprawkami, a na koniec nad finalną wersją ustawy. Sejm przyjmuje projekt ustawy zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Regulamin Sejmu:
Art. 34
1. Projekty ustaw i uchwał składa się w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu; wnosząc projekt wnioskodawca wskazuje swego przedstawiciela upoważnionego do reprezentowania go w pracach nad tym projektem.
2. Do projektu ustawy dołącza się uzasadnienie, które powinno:
1) wyjaśniać potrzebę i cel wydania ustawy
2) przedstawiać rzeczywisty stan w dziedzinie, która ma być unormowana,
3) wykazywać różnicę pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym,
4) przedstawiać przewidywane skutki społeczne, gospodarcze, finansowe i prawne,
5) wskazywać źródła finansowania, jeżeli projekt ustawy pociąga za sobą obciążenie budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego,
6) przedstawiać założenia projektów podstawowych aktów wykonawczych,
7) zawierać oświadczenie o zgodności projektu ustawy z prawem Unii Europejskiej albo oświadczenie, że przedmiot projektowanej regulacji nie jest objęty prawem Unii Europejskiej.
W ten sposób Sejm uchwala projekt ustawy, który następnie kierowany jest do Senatu. Jeżeli Senat go odrzuci, Sejm może przełamać sprzeciw Senatu, uchwalając projekt ponownie – tym razem co najmniej bezwzględną większością głosów. Każda poprawka do projektu, jaką zgłosi Senat, także może zostać odrzucona przez Sejm bezwzględną większością głosów.
W przypadku projektu ustawy, która swoją treścią zmienia przepisy Konstytucji RP, istnieje parę istotnych różnic w tym procesie. Projekt w takiej sprawie musi zostać złożony przez co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów (92, a nie 15). Następnie wymagane jest poparcie 2/3 izby przy obecności połowy ustawowej liczby posłów podczas ostatecznego głosowania. W przypadku nowelizacji Konstytucji sprzeciw Senatu nie może zostać przełamany przez Sejm.
Konstytucja RP:
Art. 235.
Projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć co najmniej 1/5 ustawowej liczby posłów, Senat lub Prezydent Rzeczypospolitej.
Zmiana Konstytucji następuje w drodze ustawy uchwalonej w jednakowym brzmieniu przez Sejm i następnie w terminie nie dłuższym niż 60 dni przez Senat.
Pierwsze czytanie projektu ustawy o zmianie Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż trzydziestego dnia od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy.
Ustawę o zmianie Konstytucji uchwala Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
Uchwalenie przez Sejm ustawy zmieniającej przepisy rozdziałów I, II lub XII Konstytucji może odbyć się nie wcześniej niż sześćdziesiątego dnia po pierwszym czytaniu projektu tej ustawy.
Jeżeli ustawa o zmianie Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, podmioty określone w ust. 1 mogą zażądać, w terminie 45 dni od dnia uchwalenia ustawy przez Senat, przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Z wnioskiem w tej sprawie podmioty te zwracają się do Marszałka Sejmu, który zarządza niezwłocznie przeprowadzenie referendum w ciągu 60 dni od dnia złożenia wniosku. Zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli za tą zmianą opowiedziała się większość głosujących.
Po zakończeniu postępowania określonego w ust. 4 i 6 Marszałek Sejmu przedstawia Prezydentowi Rzeczypospolitej uchwaloną ustawę do podpisu. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od dnia przedstawienia i zarządza jej ogłoszenie w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
Procedura ustaw ratyfikujących umowy międzynarodowe również wygląda inaczej niż podstawowy proces legislacyjny. Więcej o tym pisaliśmy w tekście Jaką rolę odgrywa parlament w zawieraniu przez Polskę umów międzynarodowych?.
Sejm posiada istotne kompetencje wpływające na działalność władzy wykonawczej. Przede wszystkim decyduje o udzieleniu wotum zaufania rządowi powołanemu przez Prezydenta RP, co w praktyce oznacza, że skład rządu zależny jest w pełni od poparcia posłów. Jeżeli prezydent nie powoła premiera w odpowiednim terminie, grupa co najmniej 46 posłów może zgłosić swojego kandydata na Prezesa Rady Ministrów. Sejm wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Konstytucja RP:
Art. 154.
Prezydent Rzeczypospolitej desygnuje Prezesa Rady Ministrów, który proponuje skład Rady Ministrów. Prezydent Rzeczypospolitej powołuje Prezesa Rady Ministrów wraz z pozostałymi członkami Rady Ministrów w ciągu 14 dni od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniej Rady Ministrów i odbiera przysięgę od członków nowo powołanej Rady Ministrów.
Prezes Rady Ministrów, w ciągu 14 dni od dnia powołania przez Prezydenta Rzeczypospolitej, przedstawia Sejmowi program działania Rady Ministrów z wnioskiem o udzielenie jej wotum zaufania. Wotum zaufania Sejm uchwala bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie ust. 1 lub nieudzielenia jej wotum zaufania w trybie ust. 2 Sejm w ciągu 14 dni od upływu terminów określonych w ust. 1 lub ust. 2 wybiera Prezesa Rady Ministrów oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent Rzeczypospolitej powołuje tak wybraną Radę Ministrów i odbiera przysięgę od jej członków.
Art. 155.
W razie niepowołania Rady Ministrów w trybie art. 154 ust. 3 Prezydent Rzeczypospolitej w ciągu 14 dni powołuje Prezesa Rady Ministrów i na jego wniosek pozostałych członków Rady Ministrów oraz odbiera od nich przysięgę. Sejm w ciągu 14 dni od dnia powołania Rady Ministrów przez Prezydenta Rzeczypospolitej udziela jej wotum zaufania większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
W razie nieudzielenia Radzie Ministrów wotum zaufania w trybie określonym w ust. 1, Prezydent Rzeczypospolitej skraca kadencję Sejmu i zarządza wybory.
Sejm posiada także kompetencje związane z odwołaniem całej Rady Ministrów lub jej poszczególnych członków. W Polsce funkcjonuje procedura tzw. konstruktywnego wotum nieufności. Oznacza to, że w wniosku o wyrażeniu wotum nieufności względem całego rządu musi zostać uwzględnione nazwisko nowego kandydata na premiera. Przepis ten ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której przez dłuższy okres nie byłoby osób sprawujących władzę wykonawczą na skutek braku konsensu w Sejmie. Sejm wyraża Radzie Ministrów wotum nieufności większością głosów przy ustawowej liczbie posłów. Wotum nieufności może także zostać wyrażone przez Sejm względem pojedynczego ministra.
Regulamin Sejmu:
Art. 115
1. Wniosek o wyrażenie wotum nieufności Radzie Ministrów składa się w formie pisemnej na ręce Marszałka Sejmu.
2. Po złożeniu wniosku podpisy posłów popierających wniosek nie mogą być wycofane, a także nie mogą być pod nim składane dalsze podpisy.
3. O zgłoszeniu wniosku Marszałek Sejmu zawiadamia niezwłocznie Prezydenta i Prezesa Rady Ministrów.
4. Rozpatrzenie wniosku o wyrażenie wotum nieufności przez Sejm i poddanie go pod głosowanie następuje na najbliższym posiedzeniu Sejmu przypadającym po upływie 7 dni od dnia jego zgłoszenia i nie później niż na następnym posiedzeniu.
5. Jeżeli zgłoszono więcej niż jeden wniosek o wyrażenie wotum nieufności, są one rozpatrywane łącznie, jednak poddanie ich pod głosowanie następuje oddzielnie według kolejności zgłoszenia. W wypadku wyrażenia wotum nieufności na podstawie jednego wniosku, pozostałe wnioski nie podlegają głosowaniu.
5a. W debacie nad wnioskiem o wyrażenie wotum nieufności Marszałek Sejmu, poza kolejnością mówców zapisanych do głosu, udziela głosu wyłącznie Prezesowi Rady Ministrów.
6. W debacie nad wnioskiem o wyrażenie wotum nieufności, po wyczerpaniu listy mówców, głos może zabrać tylko Prezes Rady Ministrów.
7. Sejm wyraża Radzie Ministrów wotum nieufności większością ustawowej liczby posłów.
8. Uchwałę o wyrażeniu wotum nieufności Radzie Ministrów i wyborze nowego Prezesa Rady Ministrów Marszałek Sejmu przesyła niezwłocznie Prezydentowi i Prezesowi Rady Ministrów.
Ponadto, Sejm może samodzielnie wybrać:
– dwóch zastępców przewodniczącego i 16 członków Trybunału Stanu,
– sędziów Trybunału Konstytucyjnego,
– czterech z sześciu członków Krajowej Rady Sądownictwa,
– czterech z sześciu członków Krajowej Rady Prokuratury,
– trzech z sześciu Rady Polityki Pieniężnej,
– dwóch z trzech członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji,
Współuczestniczy także w procedurze powołania:
– Prezesa Najwyższej Izby Kontroli,
– Rzecznika Praw Obywatelskich,
– Rzecznika Praw Dziecka,
– Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych,
– Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej,
– Prezesa Narodowego Banku Polskiego.